Skírnir - 01.01.1965, Síða 221

Skírnir
Ritfregnir
203
Fyrsti aðalkafli ritsins fjallar um hugtakið níð. Þar eru raktar vand-
lega heimildir norskra og íslenzkra fornlaga um níð og getið um skiptar
skoðanir fræðimanna á eðli þess. Sumir þeirra telja níðið í ætt við galdra
og álíta, að því hafi verið ætluð svipuð áhrif og ákvæðavísum seinni alda.
Aðrir telja níðið aðeins illmæli. Lengst allra í þá átt gengur Erik Noreen,
sem neitar öllu galdrakyns í sambandi við níð og telur, að það sé ávallt
brigzl um ergi og annað ekki. Höfundur telur nauðsynlegt að taka niðið
til gaumgæfilegrar rannsóknar, áður en afstaða er tekin til þessara óliku
skoðana, og hann ætlar næstu köflum bókarinnar að vera fyrstu sporin
í þá átt. En í þeim sýnir höfundur með óyggjandi rökum, að níðinu hef-
ur að minnsta kosti stundum verið ætlað að hafa yfimáttúrleg áhrif.
1 öðrum kafla ræðir höfundur um ákvæðavísur Egils Skalla-Grims-
sonar gegn Eiriki konungi blóðöx og Gunnhildi drottningu. Hann hygg-
ur, að Egill hafi mælt þær fram, um leið og hann reisti þeim níðstöng,
og með samanburði við aðrar hliðstæðar frásagnir kemst hann að þeirri
niðurstöðu, að vísur Egils séu níðvísur, en i þeim felst, að þeim hefur
verið ætlað það hlutverk að reka konung og drottningu úr landi. Höf-
undur tekur efni vísnanna einnig til nýrrar athugunar og telur, að orðin
landás og landálfur merki bæði landvættir, og er það í bezta samræmi við
frásögn sögunnar og eðli níðsins, sem lýst er í næsta kafla.
Þriðji kafli fjallar um Haraldsníð, er íslendingar ortu um Harald
Gormsson Danakonung og Birgi bryta, er höfðu tekið fé íslenzkra manna,
sem vora á skipi, er braut í Danmörku. Aðeins ein vísa er varðveitt úr
niðinu. En samkvæmt skýringu Almqvists, sem mér finnst mjög vel rök-
studd, er þar bæði brigzl um ergi og heitið á landvættir að reka bryt-
ann úr landi. í sambandi við þetta níð er hin fræga frásögn Snorra
Sturlusonar, sem oft hefur verið nefnd landvættasaga. Hún segir frá
áformum Haralds konungs um að fara herferð til Islands, en hann vildi
áður hafa spurnir af landinu. 1 þvi skyni sendi hann galdramann í hvals-
líki til njósna, en hann var hrakinn til baka af annarlegum kynjaver-
um. Venjulega hefur verið talið, að þessar verur séu landvættir, og fjór-
ar aðalverumar: dreki, fugl, griðungur og bergrisi, hafa orðið tákn land-
vættanna í vitund Islendinga. Almqvist álítur hins vegar, að ástæðulaust
sé að ætla, að Snorri hafi talið þessar fjórar kynjaverur til landvætta,
heldur séu þær fylgjur eða táknmyndir þeirra höfðingja, er Snorri nefnir
á sömu slóðum. En þar sem Snorri getur einnig um landvættir í þessari
frásögu, vill hann sýna, að fulltrúar þjóðarinnar og landsins hafi sam-
einazt í andstöðunni við ásælni' hins erlenda konungsvalds. Þessa skoðun
rökstyður Almqvist með samanburði við aðrar heimildir um landvættir,
sem stinga mjög í stúf við lýsinguna á þessum fjórum kynjaverum.
Fjórði kafli fjallar um Jarlsníð. f þætti Þorleifs jarlaskálds er tilþrifa-
mikil lýsing á áhrifum þeim, sem níð það, er Þorleifur flutti Hákoni
Hlaðajarli, hafði á jarlinn og umhverfi hans. Aðeins fjórar línur úr níð-
inu eru tilfærðar í þættinum. En uppruni þeirra er talinn vafasamur.