Skírnir - 01.01.1972, Síða 227

SKÍRNIR
RITDÓMAR
225
styrkur að hann kann glögg skil á tvennum tímum og því umróti sem breyt-
ingin olli á lífskjörum íslendinga og hugmyndaheimi þeirra. Norðan við stríð
er samt ekki þjóðfélagsleg skáldsaga í bókmenntalegum skilningi. I henni er
engin heilleg þjóðfélagsmynd, heldur er hér brugðið upp svipmyndum úr þjóð-
lífinu, lauslega tengdum en oftast sjónrænum og hraðskiptum líkt og í kvik-
mynd.
Tími sögunnar er fyrsta ár hernámsins. I henni greinir frá viðbrögðum fólks
á ákveðnum stað á Norðurlandi (Akureyri) við hernáminu. Höfundur hefur
auðvitað haft um ýmsar leiðir að velja til að lýsa áhrifunum af upphafi her-
setunnar. Hann kýs ekki að segja stjórnmálasögu eða skýra frá viðbrögðum
valdastéttarinnar. Honurn er ekki í mun að ýta undir neinn sérstakan sögu-
skiining eða gefa þjóðfélagslega heildaryfirsýn. Lesandinn er leiddur beint til
fundar við alþýðufólkið og hið daglega bjástur þess og vandamál. Þetta gefur
höfundi ákjósanlegt svigrúm og frelsar líka söguna frá leiðinlegum dókúment-
arisma sem sums staðar hefur verið bókmenntatízka að undanförnu.
Höfundi tekst að bregða skýru Ijósi yfir lítið samfélag sem er í atvinnu-
legri og siðferðilegri upplausn vegna utanaðkomandi áhrifa. í þessari sögu
eru andstæðurnar sveit og borg ekki eins mikið í sviðsljósinu og t. d. í 79 af
stöðinni og Landi og sonum. En aðrar andstæður: heimsstyrjöldin og Island
1940 eru hér dregnar hnyttilega fram í dagsljósið. Þegar Tjallinn kemur hing-
að grár fyrir járnum verður hernaðarbrölt hans einungis broslegt: „Þeir vagga
sér áfram með hröðum handsveiflum, og það er eins og þeir séu að hlæja þegar
horft er aftan á þá.“ En séðir að framan standa þeir „sviplausir undir hjálm-
börðunum framan í áhorfendum, eins og hökuólarnar hafi lokað andlitum
þeirra". Tilgangsleysi vígamennskunnar á þessu friðsæla landi er afhjúpað
með vorkunnlátri kaldhæðni: „Þannig halda þeir til þýzka sendiherrans og
handtaka manninn. Hann hefur rétt tíma til að bregða sér upp á háaloft með
sendistöðina sína áður en þeir koma. Þeir teyma hann flibbalausan og ráð-
villtan eitthvað burt úr húsinu. Aðrir snúa sér að símstöðinni og útvarpinu.
Báðar þessar stofnanir eru í sama húsi. Þeir höggva upp hurðina með öxum
og eyðileggja hana áður en húsvörðurinn hefur tíma til að opna fyrir þeim.“
Einfaldar frásagnir af þessu tæi heppnast vel, t. d. lýsingin á Akureyri í 1.
kafla, og skopskynið kryddar þær. Hin þaulskipulagða landganga hersins á
Akureyri fer öll á skjön, því að til viðnáms er ekkert nema ónotuð móvinnslu-
vél, salthús, tunnugeymsla og kolabingur.
Það er forvitnilegt að skoða hvers konar fólk höfundur velur í mannlífs-
myndir sínar til að mæta hinni óvæntu heimsókn herliðsins og þeim skyndi-
legu breytingum sem af henni leiða. Það er rúmur tugur karla og kvenna sem
hrærist í gegnum alla söguna og örfáir í viðbót koma við sögu einu sinni eða
tvisvar. Flest er sögufólkiö óbreytt alþýðufólk, en auk þess eru tvær dyggðug-
ar broddborgarakerlingar og einn braskari. Ekki er um neina aðalsöguhetju
að ræða, en fyrirferðarmestur í sögunni er Jón Falkon. Persóna hans er skýr
og sjálfri sér samkvæm, þótt ekki sé hún beinlínis geðþekk. Sá er Ijóður á
ráði Falkons að hann er ókvennýtur, en hann sýtir það ekki svo mjög. Pen-
ingar eru honum fyrir öllu, og þegar sveitarforingi herliðsins finnur sér verð-
15