Morgunblaðið - Sunnudagur - 12.07.2015, Blaðsíða 4

4 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12.7. 2015
Kjaftstopp á flækingi um landið
Júlímánuður hefur lengi vel veriðeinhver vinsælasti ferðalaga-mánuður ársins. Þá rífur fjöldi
manns kælibox, tjöld og tilheyrandi
úr yfirfullum hirslum og heldur á
vit ævintýranna á íslenskum þjóð-
vegum.
Á okkar dögum eru ferðalög tals-
vert einfaldari í framkvæmd en áð-
ur. Ólæs á öll kort og kennileiti
stimplar maður bara inn staðarheiti
í snjallgræjuna og ekur af stað. Það
kemur í hlut blárrar pílu eða radd-
hermis að skipa hvort maður fer til
hægri eða vinstri.
Þó er ekki tryggt að maður
sleppi umhugsunarlaust úr ferðalag-
inu. Það er nefnilega ekki einungis
útsýnið sem breytist samfara því
sem kílómetrarnir hverfa í bak-
sýnisspeglinum heldur tungumálið
líka.
Flakk á forsetningum
Algengt efamál sem plagar
ókunnuga ferðalanga er hvaða for-
setningar eða atviksorð á að nota
með staðarnöfnum. Allur gangur er
á því hvort rétt er að segja að mað-
ur sé „í“ eða „á“ firðinum þar sem
maður er staddur. Aðstæðurnar
ráða úrslitum.
Venjan er að þegar talað er um
kaupstað eða kauptún er forsetn-
ingin „á“ notuð. Til dæmis er talað
um að vera á Borgarfirði (eystri), á
Eskifirði, á Fáskrúðsfirði, á Horna-
firði, á Ísafirði, á Seyðisfirði og á
Siglufirði, svo fátt eitt sé nefnt. En
sé talað um sveitabyggð við fjörðinn
er forsetningin „í“ vanalega notuð.
Sagt er: í Berufirði, í Borgarfirði
(eystri eða á Vesturlandi), í Ham-
arsfirði og í Siglufirði.
Þannig má sjá að það er eitt að
vera staddur „á Siglufirði“ en annað
að vera staddur „í Siglufirði“. Ann-
að er bær en hitt er fjörðurinn
sjálfur. Þá flækir málin frekar að
sums staðar tíðkast hvort tveggja.
Það hefur til dæmis þótt formlegra
að nota forsetninguna „í“ um kaup-
staðinn, og þekkist því hvort
tveggja að talað sé um að vera „í“
og „á“ Siglufirði þegar maður er í
bænum sjálfum, en talið er að sú
málvenja sé aðflutt.
Á Norðfirði er maður í
Neskaupstað, en ekki í
Norðfirði
Fjörið færist heldur betur í aukana
ef hugað er að því að sums staðar
heita kauptún eða kaupstaðir öðrum
nöfnum en firðirnir sem þau eru í
og þannig er oft hægt að skapa
fróðlegan rugling á ferðalögum.
Stórmunur er til dæmis á því
hvort sagt er að maður sé staddur
„í“ Ísafirði eða „á“ Ísafirði. Kaup-
staðurinn Ísafjörður er í Skutuls-
firði og þannig má sjá að sé ég
staddur á Ísafirði er ég á sama tíma
í Skutulsfirði. Sé ég aftur á móti í
Ísafirði er ég hvorki í Skutulsfirði
né á Ísafirði. Sama gildir um Norð-
fjörð. Segist ég vera staddur á
Norðfirði er ég í rauninni í Nes-
kaupstað.
Dæmin eru vitaskuld fleiri og
ná til fleiri forsetninga en „í“ og
„á“ og gilda þá að sjálfsögðu mis-
munandi reglur eftir því hvar
maður er staddur. Maður flyst til
dæmis annað hvort „að Nesi“ eða
„í Nes“ og býr svo „á Nesi“ eða „í
Nesi“, allt eftir landshlutum.
Helmingareglan
Það getur ært óstöðugan að reyna
að mynda sér fullkominn skilning
á öllum þessum reglum á einu
bretti. Sumir hafa drukkið þetta í
sig með móðurmjólkinni og vita
hvort þeir eru „í“ eða „á“ umhugs-
unarlaust. Við hin sem hlutum
ekki þessa aukagjöf í uppvextinum
erum hins vegar ekki gersamlega
bjargarlaus.
Til eru ákveðnar þumalfingurs-
reglur sem hægt er að styðjast
við, þótt þær séu ekki par fínar á
málvísindalegan mælikvarða. Sú
sem hefur reynst flestum hvað
best er hugsanlega „landhelm-
ingareglan“. Sé landinu skipt í
tvennt og dregin loftlína frá Ísa-
fjarðardjúpi til Hornafjarðar er
nokkurn veginn hægt að reiða sig
á að sagt er „á“ austan megin við
línuna en „í“ vestan megin (sbr. á
Ísafirði / í Hornafirði). Þetta er þó
engan veginn algild regla heldur
aðeins viðvaningslegt viðmið. Oft
þarf þó ekki meira.
Ekki sakar að spyrja
Í riti Árna Böðvarssonar um ís-
lenskt málfar fer hann ítarlega í
saumana á þessum fræðum og
tekur skilmerkilega fram að nafn-
myndir heimamanna séu „rétt-
hærri en þær myndir sem að-
komufólk notar, jafnvel þó að þær
séu sannanlega rangar á mæli-
kvarða almenns máls“. Ætli það sé
því ekki öruggast fyrir mann, efist
maður um hvar, eða öllu heldur
hvernig, maður er staddur þegar
rennt er inn í næsta fjörð, að hóa í
einhvern nærtækan heimamann
og spyrja: „Afsakaðu mig. Gætirðu
nokkuð sagt mér hvort ég er í eða
á Ólafsfirði?“
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
ÞAÐ ER EKKI EINGÖNGU SKÖPUNARVERKIÐ SEM BREYTIST ÞEGAR LAND ER LAGT UNDIR FÓT. TALI KUNNÁTTUMENN ÍSLENSKUNNAR SAMAN SÍM-
LEIÐIS VEIT ANNAR AÐ ÞEGAR HINN SEGIST VERA Á NORÐFIRÐI, AÐ HANN ER RAUNAR Í NESKAUPSTAÐ. ÞAÐ GERIR STAÐFRÆÐI TUNGUMÁLSINS.
Nokkur bæjarnöfn og örnefni
Í
Aðalvík
Ásum (bæjarnafn)
Bólu
Dilksnesi
Fagradal (Breiðaf.,Vopnaf.)
Hafnarnesi (Fáskr.f.)
Hjálmsholti
Kirkjubæ (Rang., Síðu)
Miðhúsum (Rang.)
Nesi (Aðaldal, Höfðahv., við Hellu, við Seltj.)
Skál (á Síðu)
Skarði (Rang., Árn.)
Skjaldbreið (bæjarnafn)
Sviðnum (Breiðaf.)
Svínadal (Skaft.)
Þórshöfn (Færeyjum)
Á
Árbæ (Rang.)
Búðum (Fáskr.fj.)
Fagradal
Felli (Biskupst., Mýrdal, Sléttuhlíð)
Finnmörk (Torfusthr.)
Hólmum (Reyðarf.)
Hólum (Biskupst., Hjaltad.)
Höfn (Hornaf.)
Jökuldal (Múl.)
Kirkjubæ (Hróarstungu)
Klaustri (Skaft.)
Melhól (Skaft.)
Miðhúsum (Við Egilsst.)
Skaftárdal (Skaft.)
Skarði (Dal.)
Þórshöfn (Langanesi)
Landhelmingareglan
Á
Í
*Nafnmyndir heimamanna eru rétthærri en þær myndirsem aðkomufólk notar, jafnvel þó að þær séu sannanlegarangar á mælikvarða almenns máls.
Árni Böðvarsson, málfræðingur og orðabókarritstjóri
Þjóðmál
Kjartan Már Ómarsson kmo@mbl.is
Eitt hér, annað þar en sama alls staðar
Lækirnir meðfram þjóðveginum gera meir en að seytla, syngja og svala
þorsta ferðalanga. Þeir skipta líka nöfnum og sanna að ekki er tvívegis
stigið í sama fljótið. Lækir á Íslandi geta nefnilega heitið mismunandi
nöfnum allt eftir því hvaða landareign þeir renna gegnum, þrátt fyrir að
heita allir sama nafni.
Hróarslækur austan við Reyðarvatn er einn slíkra. Frá Rangárvöllum
og á leið hans út í Ytri-Rangá kallast hann að minnsta kosti fjórum
nöfnum. Fyrst Reyðarvatnslækur, svo Ketlulækur, síðan Varmadals-
lækur, Selalækur og líkast til Grafarlækur meðan sú jörð var í byggð.
Kynskipti eftir landshlutum
Til eru örnefni sem hafa mismunandi forsetningar eftir landshlutum. Á
Suðurlandi er afrétturinn til að mynda karlkyns og því talað um „féð á
afréttinum“ á meðan afréttin er kvenkyns Norðanlands og þar talað
um „féð í afréttinni“. Hins vegar gildir ekki sama um svipuð orð. Til að
mynda eru hestarétt eða fjárrétt, þar sem merkingin er hólfaður flötur
en ekki beitiland, kvenkyns um allt land.
Hjáleigur og kot
Forvitnilegt er að flesta bæi með viðskeytið -hjáleiga að finna á Suður-
landi en meirihluti bæja með viðskeytið -kot er að finna á Norður-
landi.
LANDSVÆÐALEIKFIMI ÍSLENSKUNNAR