Morgunblaðið - Sunnudagur - 26.07.2015, Page 46

46 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26.7. 2015
Menning
F
yrr í sumar var tilkynnt að nor-
ræna heiðursviðurkenningu Lett-
erstedtska félagsins fyrir þýðingar
hlyti í ár Hjörtur Pálsson, þýð-
andi, skáld og prestur. Viðurkenn-
ingin hefur þrisvar verið veitt áður og er
veitt fyrir þýðingar á fagurbókmenntum milli
Norðurlandamála eða fyrir ævistarf við nor-
rænar þýðingar. Viðurkenningarupphæðin
nemur fimmtíu þúsundum sænskra króna og
er Hjörtur fyrstur Íslendinga til að hljóta
viðurkenninguna. Hjörtur er mörgum Íslend-
ingum líklega kunnur en hann hefur haft
yrkingar og þýðingar að aðalstarfi frá árinu
1985. Er hann vel að viðurkenningunni kom-
inn enda hefur hann þá sérstöðu að hafa þýtt
texta úr öllum Norðurlandamálunum á ís-
lensku, að undanskilinni grænlensku og sam-
ísku.
Bíður afhendingar
„Ég hef þýtt úr ensku líka og eina litla bók á
þýsku en þessi viðurkenning tekur sér-
staklega tillit til norrænna þýðinga, þ.e. hún
er veitt fyrir það að vinna að menningar-
samskiptum Norðurlanda með þýðingum,“
segir Hjörtur. „Letterstedtska föreningen er
gamalt og virðulegt sænskt félag. Jacob
Letterstedt, fæddur 1796, var sænskur við-
skiptamaður sem flutti til Suður-Afríku og
auðgaðist þar á kornviðskiptum. Hann var
mikill áhugamaður um samskipti og sam-
vinnu Norðurlanda og varð einn af frum-
kvöðlum norræns samstarfs, þegar á 19. öld.
Félagið var stofnað og rekið fyrir fé sem
hann gaf og er menningarfélag sem hefur
hugsjón Letterstedts um norrænt samstarf
að leiðarljósi. Það fylgir síðan sögunni að
maður nokkur að nafni Nihlen, dósent í
þýsku við Stokkhólmsháskóla, gaf fé til Lett-
erstedtska félagsins sem hann mælti svo fyr-
ir um að yrði notað til að veita viðurkenn-
ingu þeim þýðendum sem þýða milli
Norðurlandamála. Viðurkenningin verður
hins vegar einungis veitt yfir ákveðið tímabil,
því hann ákvað að ekki ætti að leggja höf-
uðstólinn inn á banka og láta hann standa
óskertan og úthluta einungis vöxtunum, líkt
og oft er gert, heldur skyldi úthluta úr
sjóðnum þar til hann verður uppurinn. Þann-
ig að þetta tekur einhvern enda,“ segir
Hjörtur og bætir við að réttara sé að tala um
viðurkenningu en verðlaun í þessu sambandi.
„Þessi viðurkenning er veitt fyrir ævistarf og
ekki er sótt um hana.“ Hirti var tilkynnt í
byrjun júní að hann hlyti viðurkenninguna
en hún hefur ekki verið afhent honum enn.
„Mér var sagt að afhendingin færi fram síðar
í sumar og nú bíð ég frekari fregna.“
Hjörtur dregur fram þrjár bækur úr stafla
á skrifborðinu. „Hér eru þrjár sem ég þýddi
úr Norðurlandatungumálum,“ segir hann,
bendir síðan á þá efstu, sem geymir ljóð
Henriks Nordbrandt. „Ég varð afskaplega
hrifinn þegar ég rakst á ljóðin hans í fyrsta
sinn. Mér fannst eitthvað svo nýtt og ferskt
vera í þeim, skemmtileg blanda af nútíma-
viðhorfi til ljóðlistar og menningarsögu og
klassík. Hann er nefnilega Dani sem sagðist
ekki þola norrænt skammdegi og fór því
ungur til Tyrklands og fleiri suðrænna landa.
Þessi bók er dæmi um verk sem ég valdi
mér sjálfur til þýðingar, með það fyrir aug-
um að kynna hann fyrir Íslendingum, því
engin bók hafði verið þýdd eftir hann fram
að því og engin eftir þessa, að því er ég
held.“
Þýðingar besti skóli rithöfunda
Hjörtur segir samspil skálds eða texta
skáldsins og þýðanda vera misjafnt. „Textar
eiga misvel við mann. Ég hafði mikla unun
af því að þýða bækur Singers en við Doris
Lessing, sem ég þýddi líka, áttum hins veg-
ar ekki samleið, þótt hún hafi verið merkileg
kona og bækur hennar einnig. Skemmtileg-
ast er náttúrlega að hugðarefni þýðanda og
útgefanda fari saman, svo ekki sé verið að
segja manni að þýða eitthvað sem maður
hefur minni áhuga á,“ segir hann en dæmi
um þýðingar sem Hjörtur naut mjög eru ell-
efu bækur eftir Isaac Bashevis Singer, sem
hlaut Nóbelsverðlaun árið 1978. Hjörtur tal-
ar hlýlega um þá þýðingarvinnu.
„Ég hitti enn fólk, ókunnugt fólk, sem
þakkar mér fyrir þessar þýðingar og spyr
hvort ekki komi meira. Mér þykir auðvitað
afskaplega vænt um að heyra það, þetta eru
einhver bestu laun sem þýðandi getur hlot-
ið,“ segir Hjörtur. Þýðingarnar fóru jafnan
fram á vorin og sumrin, því handritið þurfti
að vera tilbúið þegar starfsmenn Odda komu
úr sumarfríi eftir verslunarmannahelgi.
„Hér sat ég og þýddi og þýddi,“ segir þýð-
andinn og grípur í skrifborðsstólinn sem
hann situr á. „Mér leið alltaf vel þegar ég
var sestur með óþýdda bók eftir Singer.
Mér fannst ég vera í essinu mínu þegar ég
var að þýða hann og naut vinnunnar á
margan hátt því mér þótti hann svo frábær-
lega skemmtilegur og góður frásagn-
armaður.“
Singer var pólskur gyðingur og skrifaði
lengst af á jiddísku. „Hann fluttist síðan til
Bandaríkjanna um þrítugt og varð þar
blaðamaður og ritstjóri fyrir blaðið Jewish
Daily Forward í New York. Hann skrifaði á
jiddísku í blaðið en þetta var auðvitað ekki
þýtt, svo hann var óþekktur utan hóps gyð-
inga. Hann komst ekki á blað fyrr en annar
nóbelsverðlaunahöfundur, Saul Bellow,
þýddi eftir hann eina smásögu sem birtist í
stóru, amerísku tímariti sem hafði mikla út-
breiðslu. Þá opnaðist nýr heimur lesenda
fyrir Singer,“ segir Hjörtur en unun er að
hlusta á hann tala um einn af sínum uppá-
haldshöfundum af svo mikilli hlýju. „Hugur
Singers stóð snemma til skrifta og hann var
einmitt byrjaður að þýða í æsku, þegar hann
var enn í Póllandi. Hann hafði síðar fögur
orð um notagildi þýðinga, það er að þýð-
ingar væru að hans dómi einhver besti skóli
rithöfunda, jafnvel þótt þeir skrifi sjálfir á
eigin tungu. Þýðingar krefjast þess af þýð-
andanum að hann taki á öllu sem hann á,
þannig að ég held að þetta sé hárrétt hjá
Singer.“
Þýðandinn sjái sig í skáldinu
Hvaða ferli ferðu í gegnum þegar þú færð
bók í hendurnar til þýðingar, til dæmis ljóða-
bók?
Hjörtur andvarpar. „Ég hef verið ljóðavin-
ur frá því ég var krakki. Eiginlega má segja
að ljóð og lýrískir textar standi hjarta mínu
næst og það er ekki nýtilkomið. Ég fór að
fást við yrkingar í menntaskóla og raunar
þýðingar líka og maður byrjar náttúrlega á
því að lesa bókina. Ég tæki síðan þýðinguna
ekki að mér, nema ljóðin hefðu sérstaka skír-
skotun til mín. Þýðingin verður best ef þýð-
andinn sér sjálfan sig að einhverju leyti í
skáldinu og lætur sér líka við stemninguna
sem hann finnur við lestur ljóðanna. Nú, ef
ég finn eitthvað í því sem ég les sem mér
þykir vera þess virði að reyna að koma yfir á
mitt tungumál, þá er ég til í leikinn. Ljóða-
bækur eru síðan þægilegar að því leyti, líka
fyrir lesandann, að þú getur tekið fram
ljóðabók, lesið eitt ljóð og sett bókina aftur
inn í skáp. Síðan getur verið að eitt ljóð
passi manni betur í dag og annað á morgun,
eftir skapi og stemningu, þannig að ljóð í
ljóðabók má þýða í þeirri röð sem hverjum
þykir best. Skáldsögur og lengri texta þýði
ég hins vegar vanalega frá byrjun til enda.
Þetta er þolinmæðisvinna og maður situr
nokkuð stíft við.“
En er yfirhöfuð hægt að þýða ljóð?
„Oft er sagt – og mér þykir það orðið
gömul tugga – að ljóð séu óþýðanleg. Frá
vissu sjónarmiði, til dæmis út frá heimspek-
inni, er hægt að segja að það sé rétt. Ljóð
eru auðvitað alltaf ort á tiltekinni tungu og
þeim eru ekki hægt að snara á annað tungu-
mál án þess að eitthvað breytist. En þá
vaknar spurningin af hverju alltaf er verið að
þýða ljóð út um allan heim, fyrst ekki er
hægt að þýða ljóð?“ segir Hjörtur og brosir.
„Því fer fjarri að ljóðaþýðingar séu svo
hættulegt og erfitt verkefni að það sé ekki
þess virði að reyna að leyfa fleira fólki að
njóta þess sem einhver gerir vel á sinni
tungu. Maður verður að nota innsæið og
skynjunina, beita huganum og tilfinningunum
og reynslu sinni til að gera eins vel og maður
framast getur á málinu sem þýtt er á og
reyna um leið að gera frumtextanum eins
fátt rangt til og hægt er að komast af með.
Lengra kemst maður ekki en svo er það les-
andans að segja til um hvernig hann skynjar
textann. Að mínum dómi er full ástæða til að
freista þess að færa ljóðlistina á milli landa
og það gildir um aðrar þýðingar líka. Þýð-
ingar eru af einhverjum ástæðum oft van-
metnar, þær þykja ekki eins merkilegar og
Hjörtur hóf ungur að yrkja og
þýða enda eru ljóð þeir textar
er standa hjarta hans næst.
Ljóðið er sem
strá í vindi
HJÖRTUR PÁLSSON VERÐUR FYRSTI ÍSLENDINGURINN SEM HLÝTUR HEIÐ-
URSVIÐURKENNINGU LETTERSTEDTSKA FÉLAGSINS Í SVÍÞJÓÐ FYRIR ÆVI-
STARF VIÐ ÞÝÐINGAR MILLI NORÐURLANDAMÁLA. HJÖRTUR SAGÐI
BLAÐAMANNI FRÁ DÁLÆTI SÍNU Á VERKUM NÓBELSSKÁLDSINS SINGERS,
MARGBOTNA SKÁLDSKAP OG GALDRINUM SEM BÝR Í LJÓÐINU.
Guðrún Ingibjörg Þorgeirsdóttir gith@mbl.is