Jökull - 01.12.1962, Síða 9

fyrir ne'ðan, en það leiðir aftur til stíflumynd-
ana þar o. s. frv. Þetta á við um dragár. Venju-
legra er, að snjóburður mæði á ánum, án þess
að færa rennslið úr skorðum, eykur aðéins við
það, en rænir árnar verulegum varma. Það er
erfitt að koma reikningi við, sökum þess live
snjóburðurinn er breytilegur.
Rétt er að vekja á því athygli, að snjókornin
verka sem hvetjarar fyrir ískristalmyndanir í
vatninu og girða nær fyrir undirkælingu vatns-
ins (Sjá nánar um ísalagnir straumvatna hér á
eftir.). í öðru lagi dregur snjókoma úr varma-
tapi af völdum útgeislunar og uppgufunar.
Lindir, sem streyma til árinnar, úr botni eða
gilbarmi, hafa gagnstæð áhrif við snjóinn, þær
flytja ánni varma, sem er stöðugur og öruggur
þáttur.
3. ÍSALAGNIR ALMENNT
I greinunum hér á undan hefur verið sýnt
frarn á, að kæling vatna fer fram á yfirborð-
inu, og gildir þar einu, hvort um er að ræða
stöðuvatn eða straumvatn. Engu að síður eru
ísalagnir stöðuvatna og straumvatna allólíkar.
Það er hreyfing, — straumhraði vatnsins, — sem
veldur mismuninum, eins og fram kemur hér
á eftir.
3.1. Isalagnir straumvatna.
3.11. Straurnharðar ár. Straumiða í ám leiðir
til þess, að vatnsagnirnar eru á stöðugri rás
milli botns og yfirborðs. Beygjur og bugður
auka þessa hverfihreyfingu. Af þessu leiðir, að
vatnið hefur nokkurn veginn alveg sama hita
um allt þversniðið, en gagnstætt á sér stað í
stöðuvötnum. Þegar vatnið hefur kólnað niður
í 0° C eða nokkra lrundruðustu hluta úr stigi
niður fyrir 0-markið, hefst ísmyndun í öllu pver-
sniðinu. Tilveruskilyrði og viðgangur þessa fyrir-
bæris hafa verið skýrð af rússneska vísinda-
manninum W. J. Altberg [6]. Samkvæmt rann-
sóknum hans eru skilyrðin fyrir ískristöllun:
1) Vatnið er undirkælt. (Fljótandi við lægri
hita en 0° C.)
2) Straumiða í vatninu auðveldar útbreiðslu
hitans.
3) Tilvera kristöllunargróa eða kíma, t. d. ryk-
korna, sem dreifð eru um vatnið, smá-
ójöfnur í botni eða yfirborð hluta, sem
eru i vatninu.
4) Stöðugt varmastreymi til hins kalda lofts,
sem snertir yfirborð vatnsins.
Hvað myndun og gerð snertir, eru kristal-
kornin fullkomlega eins, hvort sem þau mynd-
ast á botni farvegsins eða uppi í vatninu, segir
Altberg.
Iskristallarnir eru örlítið léttari en vatnið,
sem þeir svífa í (0,9167 g/cm1 2 3 á móti 0,99987
g/cm3 við 0° C), og leita því til yfirborðsins,
en hvirfilstraumar sjá um að halda þeim dreifð-
um um allt vatnið. Sænskur ísrannsóknamaður,
G. Nybrant [7], hefur gert þýðingarmiklar at-
huganir á svifi ísagnanna og mælt stighraða
þeirra í vatninu. Eg nefni slíkar agnir svifís.
Svifísinn leggur fyrst og fremst til efnivið i
krapaför, einnig að nokkru í grunnstingul, agn-
irnar ánetjast. Þá skolar svifísnum inn í víkur
og voga og leggur til efni í höfuðísa (gráís).
Þegar svifísinn er horfinn úr vatninu, er þýð-
ingarmiklum þætti ísalagna lokið. Tímabilið,
sem svifís er í vatninu, er varhugavert fyrir
vatnsorkuver. Svifísinn og afleiðingar hans,
grunnstingull á inntaksristum og samþjappað
skrið við inntak, má umfram allt ekki koma á
óvart. Ef stór flötur vatns er auður ofan orku-
vers, er ástæða til að gefa veðrabrigðum gaum.
Hitamæling t. cl. upp á t/ioo0 C sker svo úr
um það, hvenær voðinn er vís. Grunnstingull
kemur stöku sinnum á inntaksgrindur vegna
undirkælingar án svifísmyndunar, en hitamæl-
ing bendir einnig í þessu sambandi á hættuna
í tæka tíð.
3.12. Lygnar og djúpar ár. Vatnið sígur fram
liægt og rólega, vatnsagnirnar dansa ekki milli
botns og yfirborðs með slíkum ofsa sem í lrin-
um straumhörðu. Engu að síður eru straurn-
iður að verki, sem tryggja að nokkurn veginn
alveg sama hitastig sé um allt þversniðið. Grunn-
stingulsmyndanir koma ekki fyrir í slíkum hæg-
lætisám nema þá í afspyrnuroki, eins og vikið
verður að hér á eftir í sambandi við stöðu-
vötnin.
Þegar veður er alveg kyrrt, myndast íshem
á slíkum ám, áþekkt því sem gerist á stöðuvötn-
um, en í stað þess að liggja rótlaust á stöðu-
vötnunum, sígur það áfram og rekst á tanga
og nes, skarir og steina, með skerandi ýlfri og
brotnar í skeljar, sem eru örfáir mm að þykkt.
Ef bakkarnir eru í senn lágir og sléttir, á hernið
til að ýtast upp á land, áður en það brotnar.
JÖKULL 7