Jökull - 01.12.1962, Blaðsíða 29

í sjálíum stóru hrönnunum, meðan þær eru
að hækka, er lyftikraftur vatnsins margfaldur
við það, sem er annars staðar, sökum þykktar
íssins, og þar er einnig ósvikin skriðjökulsspyrna
til að færa stórbjörg úr stað.
Enginn staður, þar sem jakar Þjórsár ná til,
er öruggur fyrir grjóti og leir. Isinn og vetrar-
frostin verka á marga fleiri vegu örvandi á aur-
burðinn, og kann ég hvergi nærri skil á þeim
öllum.
Vegna þrengsla, sem ísar valda, grefst úr bökk-
um og botni. Á sandflákum flytur ísinn álana
iðulega til.
Sakir hins lága hitastigs hefur vetrarvatnið því
nær mesta lyftikraft, sem vatn getur haft. Ekki er
fráleitt, að það örvi útskolun mjög fínna agna
og einkum þó í neðsta hluta árinnar, þar sem
árstíðasveiflu hitans fer að gæta að ráði.
Klaki í jörð og ísar eiga mikinn þátt í því
að aur flytzt auðveldlega til ánna af gropnu
hraunsvæðunum. Þar er ekkert yfirborðsrennsli
á hundruðum ferkílómetra næstum allt árið,
eða réttara sagt aldrei, nema þegar klaki þéttir
efsta lagið. I áköfum Ieysingum falla þá af þess-
um svæðum stríðar elfur, dökkar af aur, út í
aðálárnar. Það þarf ekki alltaf stórleysingu til.
Ein snörp skúr setur kolmórauða tauma við
báða bakka Þjórsár við Tröllkonuhlaup, þegar
vikrarnir eru frosnir.
8. VORÍS
„Varastu vorísinn," segir islenzkur málshátt-
ur. Það eru orð að sönnu, þvl að 50—60 cm
þykkur ís að vori getur verið hættulegur gang-
andi manni. Þetta á aðeins við um glærís, þegar
sólfar hefur verið mikið í nokkra daga. Isinn,
sem er tær eins og rt'iðugler, hleypir geislunum
I gegn, og allt íslagið verður fyrir áhrifum sólar-
Ijóssins. Við þau áhrif losna löngu og grönnu
ískristallarnir í glærísnum hver frá öðrum, og
loftbólurnar, sem alltaf eru í ísnum, sameinast
og mynda lóðrétta örfína loftganga. Sagt er
þá, að ísinn hlaupi í heiðnu. Ef algjör þögn
ríkir, má heyra stanzlaust suð í ísnum, þegar ból-
urnar springa, einna líkast suði í flugnasveimi.
Lóðréttu ísströnglarnir, sem myndast, nefnast
heiðnukólfar. Þeir standa frá yfirborði niður í
gegnum ísinn eins og vasaútgáfa af stuðlum í
bergi. Þegar frystir um nætur, nær ísinn nokkr-
um hluta af styrk sínum. Heiðnan er eingöngu
bundin við glærís, eins og áður er sagt, svo að
26. mynd. Jakaruðningur í Þjórsá hjá
Tröllkonuhlaupi.
lce blocks in Thjórsá river east of Búrfell in a
break-up periocL.
lieimkynni hennar á Þjórsársvæðinu eru einkum
stöðuvötnin inni á hálendinu, Þórisvatn, Veiði-
vötn og Kjalvötn, og svo Tungnaá ofan Hófs-
vaðs. En einmitt þar efra þarf að fara vötnin
og ána á ísi eins lengi fram eftir vori og fært
er, t. d. í mælingaferðum. Jafnskjótt og ísþekj-
an er komin að vetrinum má sjá, hvort vænta
megi heiðnu eða ekki. Leggi vötnin í stillu
kemur á þau glærís og þá er hennar von. Það
eitt er þó ekki nægilegt, allur vöxtur íssins
verður að gerast á neðra borði. Ef snjóar á ís-
inn og vatnsgildi snævarins, talið í millimetr-
um, nær þykkt íssins í sentímetrum, þrýstist
ísinn niður undan farginu, svo að vatn kemur
upp um sprungur, snjórinn hleypur í krapa. I
áframhaldandi frosti myndast gráís, og heiðnu
er þá ekki von.
Um hávetur í hlákum kemur iðulega mikill
jakaburður í Þjórsá. Heimildir eru til um það,
að í vetrarflóðum hafi ísþekja og jakahrönn
spennt Þjórsá allt vestur til Hvítár um Sandlæk
og Stóru-Laxá. Jakaflug á ísalausnum á vordegi
er að jafnaði minna í Þjórsá í byggð en þar
gerist í vatnagangi á vetrum. Áður en vorleys-
ing liefst inn á hálendinu, hefur linda- og
straumvökinni á neðra hluta Þjórsár nær und-
antekningarlaust unnizt tími til að teygja sig
fram og sameinast í einn óslitinn ál, meira að
segja skorið sig fram í gegnum hrannirnar við
JÖKULL 27