Jökull - 01.12.1962, Blaðsíða 27

1. Isalagnir, stutt tímabil.
2. Ísþekjutímabil, langt, vetur viðkomandi
staðar.
3. ísalausnir, stutt tímabil.
Að þvi er snertir Þjórsá í lágsveitum, verður
ekki talað um eina röð slíkra tímabila á vetri,
lieldur um margar og flestar ófullkomnar. Röð-
in er ófullkomin sökum þess, að veðráttan er
svo óstöðug, að ísalagnir hafa ekki náð til
enda, þegar ísalausnir hefjast, þ. e. a. s. ísþekju-
tímabilið vantar. Því lengra sem kemur inn í
landið, verða raðirnar færri og fullkomnari um
leið. Að frátöldum rofum ísalagna að hausti er
villandi að tala um nema eina röð og hana
fullkomna, ofan við 600 m hæð; það má næst-
um telja til undantekninga að þær séu fleiri.
Þótt ísalagnir og ísalausnir séu sitt hvoru
megin við ísþekjutímabilið, ber að varast þann
misskilning, að líta á það síðast nefnda sem
tímabil jafnvægis. Isinn er stöðugt annað hvort
að vaxa eða eyðast. Vöxturinn gengur að vísu
hægar, þegar ísinn er orðinn þykkur, og þá
hefur inngeislun hlutfallslega meiri áhrif á móti
öðrum hitastreymisþáttum. Sérstaða ísþekju-
tímabilsins er sú, að ísinn situr þar, sem hann
er kominn, vex þar eða tærist, en umhverfir
ekki rennslisháttum árinnar frá einni klukku-
stund til annarrar, eins og hin tímabilin gera.
En um viðgang issins gildir regla Jónasar, að
honum miðar „annað hvort aftur á bak ellegar
nokkuð á leið“.
Manngengur er ísinn 4 cm þykkur, fara má
út á hann með hest og létt æki 10 cm þykkan,
og 13—15 cm þolir hann um 2 þús. kg farar-
tæki. Yfir aðalálnum er ísinn venjulegast þynnst-
ur, þar er iðulega tæring vegna straumvakar-
myndunar. Því meiri straumur, því lægri verður
hiti árvatnsins að vera , ef ísþekja á að haldast.
í Noregi hefur þetta verið kannað rækilega og fundnar samstæðar tölur straumhraða og vatns- hita á mörkum j^ess, að ísinn tærist eða straum-
vakir haldist, þótt tíð sé köld [8].
Straumhraði Vatnsliiti
m/s ° C
0,2-0,3 ca. 0,20
ca. 0,4 0,06
0,6 0,02
Yfir 0,8 0,01
Aðeins á hallaminnstu hlutum Þjórsár er
straumurinn um eða undir 0,6 m/sek. Víðast
hvar er hann yfir 1 m/sek. í aðalálnum. Ef
jafnframt er haft í huga, að t. d. í 130 m falli
hitnar vatnið um 0,3° C, eru straumvakir árinn-
ar auðskildar.
Þegar ár frjósa í hárri stöðu, er ísinn oft á
huldu, í smáám þvert yfir farveginn, en í Jjeim
stærri aðeins með löndum fram. Sá ís, sem
liangir þannig uppi, fellur iðulega niður við ör-
lítið högg eða titring.
I þessu sambandi er rétt að vekja athygli á
því, að í liraunasvæðunum eru stórir ísflekar
oft á huldu. Þökin verða til á eftirfarandi hátt:
1. Iílaki í jörð þéttir dældir hraunanna.
2. Hlákuvatn fyllir eða hálffyllir dældirnar.
3. Lagnaðarís leggst yfir (oft um ]/2 m að
þykkt).
4. Um leið og vatn kemur í dældirnar, tek-
ur klaki í botni þeirra að eyðast vegna
varmastreymis frá jörð.
5. Vatnið hleypur niður, klakinn er eycldur.
Þessi hvolfþök eru einkum varasöm, þegar
snjór hefur lagzt yfir hraunin. Hæð þeirra frá
jörð getur numið allt að 8 metrum.
I upphafi greinarinnar er bent á, að samspil
ólíkra vatnsfallstegunda yllu hinum sérkenni-
legu ísalögum Þjórsár. Vök nr. 1 er þar skýr-
asta dæmið. Staðreyndin er, að þarna er autt
vatn og því ákjósanleg ísmyndunarskilyrði í
upphafi hvers kuldatímabils, og það er önnur
staðreynd, að þau eru mörg. Afleiðirigin er
svifís, grunnstingull, krapaför og hrannir.
7. AURBURÐUR ÍSS
Rennandi vatn flytur fram grjót, sand, leir
og önnur jarðarefni í föstu ástandi, upphrærð
í vatninu, svonefndan svifaur, og skrið með
botni, botnskrið. Efnaflutningur þessi hefur
verið nefndur aurburður og er mældur í grömm-
um i lítra. Magn svifaursins gengur sæmilega
að mæla, en við botnskriðið er öllu erfiðara að
fást. Það bætir þó verulega úr skák, að hlut-
fallið á milli sviíaurs og botnskriðs er háð
straumlaginu.
Þátttöku íssins í aurburðinum er þó sýnu
verst að mæla, en eitt er víst, að hann lætur
hlut sinn ekki eftir liggja.
í upphafi greinarinnar nefndi ég rykkornin
í jökulvatni, sem verka eins og gró fyrir svifís-
myndunina. Grunnstingullinn er sem eins kon-
ar sía, árvatnið verður kristaltært, en ísinn
JÖKULL 25