Jökull - 01.12.1962, Síða 14

leiðinni Hói'svað—Þjórsá fær vatnið frá fallork-
unni 0,7 kaloríu varma. Hér er það áin í foss-
um og flúðum, sem nær að blandast loftinu,
árvatnið verður því fyrir miklum áhrifum frá
lofthitanum, þótt farvegurinn sjálfur verði að
teljast skýll. Ráðlegt er að athuga svæðið í
heild. Þegar efra hluta Tungnaár tekur að
leggja, berst ógrynni skriðs niður farveginn. Þá
verður ísbreiðustigið víða mjög hátt, því að
breidd árinnar er þarna aðeins 30—150 metrar.
En isbreiðustigið stendur í öfugu hlutfalli við
breidd farvegarins, þ. e. a. s. í réttu hlutfalli
við dýpið. Skriðið gliðnar sundur í vaxandi
straumi, en hrannast saman þar, sem hægir á
honum. Það stendur með öðrum orðum í öfugu
hlutfalli við straumhraðann. Og þá eru mynd-
anir ísspanga á hyljum auðskildar. Þær vaxa
undir eins upp að þeim stað ofan hylsins, sem
hefur 0,5 til 0,6 m/s straumhraða, en þar tekur
skriðið að stinga sér undir ísspöngina og sigla
sína leið.
Þegar krapaförin berst niður Tungnaá, skipt-
ir miklu í hvaða átt heildarvarmastreymið geng-
ur, hvort það er að eða frá árvatninu.
a) Heildaruarmastreymið til árvatnsins. Varnti
linda, inngeislun, hitun í fallinu og leiðsla
frá botni vega upp á móti varmatapi við
útgeislun og uppgufun. Umframvarminn,
sem til fellur, tekur að bræða skriðið. Hann
megnar þó e. t. v. ekki að eyða svo af því
að merkjanlegt verði, enda skiptir það
venjulegast ekki meginmáli, heldur það, að
ísmyndun í árvatninu er stöðvuð. Elöfuð-
ísar halda þó iðulega áfram að stækka.
Skriðið strýkst yfir steina og aðrar hindr-
anir, án þess að festast, en fyllir að jafnaði
vikur og voga krapagraut. Grunnstinguls-
myndun er engin.
b) Heildarvarmastreymið frá árvatninu. Varm-
inn, sem til fellur, vegur ekki upp á móti
tapinu af völdum útgeislunar og uppguf-
unar. Ismyndunin heldur áfram, skriðið
eykst og grunnstingull leggst í botn.
Hér skal liður a) ekki rakinn nánar, því að
á meðan engin ísþekja er komin þvert yfir
ána, siglir krapaförin sína leið. ískristallarnir
ummyndast aðeins; ef skriðið er lítið og sundur-
laust, verða ísmolarnir eins og gróft salt, glærari
þó og kúlulaga.
Athugum lið b), sem á sér stað, þegar veður
er hart, t. d. norðaustan íhlaup. Lindarnar
12 JÖKULL
neðan hraunbrúnarinnar megna ekki, meðan
áin er enn alauð í öllu þversniðinu, að hamla
langan veg upp á móti varmatapinu. A Bjalla-
vaði er ísmyndun í fullum gangi, og grunn-
stingull leggst í botn. Tungnaá á það til að
fara vestur í hraunin. Við Tungnaárkrók fær
áin 4 kl/s úr Blautukvísl og Útkvísl, venjuleg-
ast að vetrinum nál. 2° C, en getur þó komizt
niður í 0° C í verstu byljum. Út úr gilbarmi
sínum í Tungnaárkróki, nálægt 470 metra hæð,
fær Tungnaá ósvikið lindavatn um 4 kl/s og 5°
lieitt, sem slær niður alla ísmyndun á nokkrum
bletti. Lagnaðarís, gráís, kemur skjótt yfir mest-
an hluta breiðunnar ofan Hrauneyjafoss. All
lielzt venjulegast opinn, og skriðið flýtur fram.
Allinn á þó til að lokast, vatnsborðshækkunin
er óveruleg, 1—2 m, og stendur stuttan tíma.
Venjan er sú, að Kaldakvísl slær á ísmyndun
Tungnaár. En niður með Búðarhálsi brimar
víða í grýttum hraunklappafarvegi, og verður
kæling því ör. Grunnstingull leggst á öll brotin
hjá Haldi og niður að Þjórsá. Einu sinni til
þrisvar á vetri hleður Tungnaá í sig hjá Haldi.
Fer hún þá fyrst saman í S-beygjunum neðan
við Hald. Þarna er ekki um að ræða neina ís-
spöng á hyl, heldur grunnstingulsgarð og ís-
þekju á brotum, sem megnar að veita rennslinu
mótstöðu og stöðva skriðið. Sökum þess, hve
farvegurinn er brattur upp frá Haldi og straum-
ur stríður, hleður hún upp hrönn. Venjuleg
vatnsborðshækkun af völdum hrannarinnar er
3—5 metrar, en stöku sinnum 7—8 metrar. Þetta
liefur gerzt á tímabilinu nétvember—apríl.
Tungnaá steypist í fossi út í Þjórsá. Allt skrið
kaffærist og er fossiðan örugg trygging fyrir
því, að Tungnaá flytur Þjórsá ekki undirkælt
vatn. Þegar skrið er í ánni, ólgar krapagrautur
fram úr fosshylnum, en grunnstingull er ekki
merkjanlegur.
5.22. Kaldakvisl frá Sauðafelli. í frostum er
rennsli Köldukvíslar hjá Ulugaveri nál. 10—15
kl/s. Síðan tekur lindavatn að streyma í hana
úr Veiðivatnahrauni. Afætuáll er með vinstri
bakka (eystri), eítir að Kaldakvísl hefur tekið
suðvestlæga stefnu niður með Sauðafelli. Stærsta
lindakvíslin er Hvanná, nál. 2,6 kl/s. Gegnt
henni og neðar verða höfuðísar miklir við hægri
bakkann, J>ví að blöndun vatnsins í þversnið-
inu er lítil. I miklum frostum er állinn horf-
inn, þegar komið er niður á móts við Þórisós.
Þórisós er ætíð alauður, og þar fær Kaldakvísl