Jökull - 01.12.1976, Side 95

Þykkt jökla mæld með rafsegulbylgjum
Síðastliðið sumar stóð Raunvísindastofnun
Háskólans að rannsóknaleiðangri á Vatnajökli
dagana 19. júní til 14. júlí. Gerð var tilraun til
þess að mæla þykkt jökulsins með rafsegulbylgj-
um. Arangur af starfinu varð mjög góður, og
er stefnt að því að vinna frekar að þessu verk-
efni á næstu árum. Hér mun því verkefnið
kynnt.
Fram undir lok síðasta áratugar var þykkt
jökla eingöngu mæld með jarðsveiflumælingum
og þyngdarmælingum. Fyrir tíu árum hófu
starfshópar við Scott Polar Research Institute í
Cambridge, Englandi, og Danmarks Tekniske
Hþjskole að smíða og prófa tæki, sem senda út-
varpsbylgjur gegnum jökulís og skrá endurkast
þeirra frá botni jökulsins. Arangur af því starfi
varð mikill og nú hafa þykktarmælingar með
rafsegulbylgjum komið í stað hinna eldri mæli-
aðferða á Suðurskautslandinu og Grænlandi.
Notaðir voru rafpúlsar með 60 MHz tíðni, tæk-
in borin í flugvélum og þykkt jökulsins skráð
samfellt. Hins vegar tókst ekki að beita þessari
tækni á þíðjöklum. Var talið, að orsök þess væri
sú, að styrkur rafbylgjunnar drukknaði í leys-
ingarvatni jökulsins (attenuation). Virtist flest-
um að auka þyrfti styrk og tíðni rafpúlsanna og
beina þröngum geisla niður í jökulinn, en illa
gekk að túlka niðurstöður tilrauna, sem gerðar
voru. Sumarið 1974 tókst þó bandaríkjamönn-
um við U. S. Geological Survey og Stanford Re-
search Institute að fá greinilegt endurkast frá
botni þíðjökuls með tæki, sem sendi út bylgjur
með 5 MHz tíðni, 60 m bylgjulengd. Þar með
var ljóst, að deyfing rafbylgju 1 leysingarvatni
jökuls kæmi ekki í veg fyrir að mæla mætti
þykkt þíðjökla með rafsegulbylgjum. Orsök erf-
iðleikanna hafði verið sú, að bylgjurnar endur-
köstuðust óreglulega frá vatnstaumum á leið
niður jökulísinn (scattering). Endurkast bylgn-
anna reyndist vera í öfugu hlutfalli við bylgju-
lengd í fjórða veldi. Þegar bylgjulengd rafpúls-
ins verður lengri en 40—60 metrar, dregur svo
úr hinu óreglulega endurkasti innan úr jöklin-
urn, að greinilegt endurkast fæst frá botni hans.
Síðastliðinn vetur varð að samkomulagi, að
Raunvísindastofnun Háskólans og Verkfræðihá-
skólinn í Cambridge hefðu samvinnu um til-
raun til þykktarmælinga á Vatnajökli með raf-
segulbylgjum. Tilraunatæki var smíðað í Cam-
bridge, en Raunvísindastofnun og Jöklarann-
sóknafélagið skipvdögðu leiðangur á jökulinn s.l.
sumar, sem fyrr getur. Tilraunatækið sendi 200
nanósekúndna einbylgjupúls með 1,25 kW orku
út í 30 m langt tvískauta breiðbandsloftnet.
Loftnetið var deyft með viðnámum til þess að
draga úr eftirsveiflum. Endurkast frá botni jök-
ulsins var skynjað með sams konar loftneti,
magnað með videomagnara og ljósmyndað af
sveiflusjá. Hundrað púlsar voru sendir út á
hverri sekúndu. Tækið reyndist mjög vel, en
náði þó ekki að mæla nema 450 metra þykkan
jökul.
Leiðangursmenn af hálfu Raunvísindastofn-
unar voru þeir Helgi Björnsson, Eggert V.
Briem, Jón Pétursson og Ævar Jóhannesson.
Norræna eldfjallastöðin aðstoðaði við fólksflutn-
inga til og frá jökli, og Ivarl Grönvold og Peter
Rickwood tóku þátt í leiðangrinum. Landsvirkj-
un lánaði snjóbíl og bílstjóra, Hannes Haralds-
son, og aðstoðarmann, Asbjörn Sveinsson. Orku-
stofnun lánaði snjósleða. Eftirtaldir félagar úr
Jöklarannsóknafélaginu voru í leiðangrinum:
Carl J. Eiríksson, Hörður Hafliðason, Ingibjörg
Arnadóttir og Ólafur W. Nielsen. Frá Verkfræði-
háskólanum í Cambriclge og Trinity College
tóku þátt Keith Miller, Ronald Ferrari og Ge-
raint Owen.
I vetur mun unnið að smíði nýs tækis við
Raunvísindastofnun. Stefnt er að því, að unnt
verði að mæla bæði úr snjóbílum og flugvél og
mæligögn verði skráð á segulbönd. Rætt hefur
verið um, að staðarákvörðun verði gerð með
siglingatunglum eða lórantækjum.
A næstu árum er stefnt að því að gera kort
af landslagi undir jöklum landsins. Á þann liátt
fást gögn, sem nota má á ýmsum sviðum jarð-
vísinda, svo sem við rannsóknir á landmótun og
gerð jarðskorpu, þyngdarmælingar, segulmæl-
ingar, könnun á eldstöðvum og vatnslónum und-
ir jöklum og athuganir á ísmagni á vatnasvið-
um jöklanna. Enn fremur ætti að fást aukin
vitneskja um ísstreymi og innri gerð jöklanna.
Þess skal að lokum getið, að Vísindasjóður
liefur veitt einnar milljón kr. styrk til þessa
verkefnis.
Helgi Björnsson.
JÖKULL 26. ÁR 93