Jökull - 01.12.1977, Blaðsíða 111

Elsta ákvörðun á hnattstöðu eldstöÖvar í Vatnajökli
í útvarpserindi um Grímsvötn, sem ég hélt
fyrir þremur áratugum, minntist ég á staðsetn-
ingu Grímsvatna, sem gerð var eftir stefnum á
gosmökk í Grímsvatnagosinu 1883. Þessa stað-
setningu er að finna í grein í Fróða 2. júní 1883,
og samkvæmt henni var lega eldstöðvanna 64°
24' n.br. og 30°20' v.l. frá Kaupmannaliöfn, sem
er 17°26' v.l. frá Greenwich. Gefur þessi stað-
setning næstum rétt legu suðvestasta gígsins í
Grímsvötnum. I erindi mínu, sem prentað var
í bókinni Skrafað og skrifað 1948, sagði ég þessa
staðsetningu hafa verið framkvæmda af séra
Sigurði Gunnarssyni á Hallormsstað. Hann birti
ritgerð: Um öræfi íslands, í Norðanfara 1876,
og segir þar um eldstöðvar í Vatnajökli: „Hver
veit um þær eldstöðvar? Hver hefur skoðað
Grímsvötn og liveri þá, sem jjar vella alla tíð?“
En mér varð brátt ljóst, að mér hafði orðið á
í messunni, er ég eignaði séra Sigurði ofan-
greinda staðsetningu árið 1883, því hann dó
1878. Er ég áttaði mig á þessu fór ég til þess
margfróða manns, Benedikts Gíslasonar frá Hof-
teigi, og spurði hann, hvern hann teldi höfund
greinarinnar í Fróða og tjáði hann mér að sá
myndi hafa verið Páll Vigfússon, bóndi á Hall-
ormsstað. Hef ég síðan haft þetta fyrir satt. En
nýlega komst ég að því, að séra Sigurður mun,
þrátt fyrir allt, vera sá fyrsti, sem vitað er að
reynt hafi að ákveða hnattstöðu eldstöðvar í
Vatnajökli.
í ágúst—september 1977 horfði ég a enskan
sjónvarpsþátt um leitina að upptökum Nílar.
Þar kemur mjög við sögu Richard F. Burton,
frægur landkönnuður og þó ekki síður frægur
fyrir þýðingu sína á Þúsund og einni nótt. Bur-
ton ferðaðist um ísland 1872 og skrifaði tveggja
ltinda rit um þá ferð: Ultima Thule, or a
Swnmer in Iceland, kom hún út 1875. Áður-
nefndir sjónvarpsþættir urðu til Jtess, að ég tók
mig til og las ferðasögu Burtons. í síðara bindi
hennar er birtur hluti af korti Björns Gunn-
laugssonar, sem tekur til Ódáðahrauns og norð-
urhluta Vatnajökuls. Á þctta kort liefur Burton
merkt það sem liann nefnir: „líklega eldfjall,
sem sagt er að sést hafi til frá Lithlíð (svo) 23.
ágúst 1872 og talið er að hafi valdið þoku í
Berufirði 18,—24. ágúst“. Hann segir einnig í
II. bindi ferðasögunnar (bls. 314), að þegar
hann kom til Valþjófsstaðar — en þangað kom
hann 14. ágúst eftir að hafa verið við Snæfell
— hafi hann verið svo heppinn að hitta séra
Sigurð Gunnarsson frá Hallormsstað og hafi
liann frá honum legu eldstöðvarinnar, sem sýnd
sé á kortinu, og sé hún á 64°20' n.br. og 30°20'
v.I., miðað við Kaupmannahöfn, en [>að sam-
svarar 17°46' v.l. frá Greenwich. Raunar er
lengdargráðan eins og hún er á kortinu í bók
Burtons um 29°50' v.l. frá Khöfn, þótt tekið sé
fram á sama korti að lnin sé 30°20' v.l.
Oruggt er, að heita má, að engin eldsumbrot
hafa verið í Vatnajökli 1872 (sbr. Sig. Þórarins-
sn: Vötnin stríð, bls. 83), og þótt svo liefði verið
síðara hluta ágústmánaðar, var [)að eftir að séra
Sigurður upplýsti Burton um legu eldstöðvar í
jöklinum. Mér virðist líklegt, að klerkur hafi
fundið téða legu eldstöðvar í Vatnajökli eftir
stefnu á gosmekki í því gosi, sem hófst í Vatna-
jökli á höfuðdag 1867 (sbr. Vötnin stríð, bls.
78—83). Staðsetning hans kemur allvel heim við
þær stefnur úr byggðum til þessa goss, sem birt-
ar voru í Reykjavíkurblöðum og benda til að
þá hafi gosið ekki fjarri Þórðarhyrnu, þótt Iík-
lega hafi þá cinnig gosið í Grímsvötnum.
Sigurður Þórarinsson.
ABSTRACT
The first attempt at determining the geo-
graphical position (longitude and latitude) of
an eruption site in Vatnajökull was made by
Reverend Sigurclur Gunnarsson in Hallormsstad-
ur. This determination probably refers to an
eruption that took place somewhere near Thórd-
arhyrna and probably also in Grímsvötn, in
August—September 1867. The position, 64°24'
N and 30°20' W (referred to Copenhagen =
17°26' W referred to Greenwich), was publislied
in R. F. Burtons book, Ultima Thule, in 1875.
JÖKULL27. ÁR 109