Jökull - 01.06.2000, Blaðsíða 76

Helgi Bjömsson
FJÁRVEITING
A árinu fékk félagið 250 þ. kr. styrk til útgáfu Jök-
uls frá umhverfisráðuneytinu og 200 þ. kr. frá mennta-
málaráðuneytinu.
RANNSÓKNIR
Allt frá stofnun Jöklarannsóknafélagsins fyrir tæpum
fimm áratugum hefur meginstarf þess að rannsóknum
beinst að Grímsvatnasvæðinu í Vatnajökli, einu virk-
asta eldsgosasvæði landsins, þótt síðustu fjórir ára-
tugir hafi verið þar fremur rólegir og önnur svæði
virkari. Undanfarna tvo til þrjá áratugi hefur ver-
ið unnið að viðamikilli könnun á landslagi á yfir-
borði og botni Vatnajökuls, eðli og orsökum jökul-
hlaupa, jarðskjálfta- og eldvirkni. Raunvísindastofn-
un Háskólans hefur haft forystu um þá vinnu en góð
samvinna jafnan verið við Jöklarannsóknafélag ís-
lands, Landsvirkjun og Vegagerðina. Gagnsemi þess-
ara grunnrannsókna kom í ljós í umbrotunum í Vatna-
jökli síðastliðið haust, en þá reyndi mjög á þekkingu
og skilning á eldvirkni í jöklinum, rennslisleiðir vatns
eftir jökulbotninum, uppsöfnun vatns í Grímsvötnum
og eðli jökulhlaupa.
Gosið í Vatnajökli haustið 1996 olli miklum breyt-
ingum á staðháttum og landslagi á Grímsvatnasvæð-
inu, bæði á yfirborði jökulsins og botni hans. Til þess
að kanna áhrif þessara breytinga á atburðarás og af-
leiðingar hugsanlegrar eldvirkni á komandi árum og
til frekari skilnings á jarðskjálftum og eldgosum á
þessu virkasta eldgosasvæði landsins, lagði jarðeðlis-
fræðistofa Raunvísindastofnunar til við Menntamála-
ráðherra, að sérstakt átaksverkefni yrði unnið á árun-
um 1997-98. Gekkst Menntamálaráðherra fyrir því að
sérstök fjárveiting var veitt til stofnunarinnar vegna
verkefnisins. Mikilvægur þáttur í þessum rannsóknum
var síðan unninn í árlegri rannsóknaferð Jöklarann-
sóknafélagsins á Vatnajökul, sem stóð í tvær vikur, 6.-
21. júní 1997, og var ein viðamesta ferð sem félagið
hefur staðið að. Þáttur Jöklarannsóknafélagsins skipti
miklu máli við það umfangsmikla rannsóknastarf.
Vesturhluti jökulsins var enn ófær eftir framhlaup
og fór leiðangur upp frá Skálafellsjökli. Farartæki á
jökli voru nokkrir jeppar, m. a. nýr jeppi félagsins,
vélsleðar og Landsvirkjun lagði til snjóbíl og Hann-
es H. Haraldsson, sem í rúma tvo áratugi hefur ekið
meir en nokkur annar fyrr og síðar um jökla landsins,
flutt tæki, fólk og skála félagsins. Vegagerðin veitti
félaginu styrk til eldsneytiskaupa. Þátttakendur voru
24 fyrri vikuna, 30 hina seinni, en 10 manns voru á
jöklinum allan leiðangurinn. Fararstjóri var Magnús
Tumi Guðmundsson. Auk rannsókna vegna umbrot-
anna haustið 1996 var unnið að hefðbundnum verk-
efnum. Gögn um vetrarafkomu voru umfangsmeiri en
venja er þar sem boraðir voru fjölmargir snjókjarn-
ar við könnun á útbreiðslu gjósku frá gosinu haust-
ið 1996. A miðri Grímsvatnahellunni reyndist vetr-
arafkoma 2670 mm vatns, 2040 mm á Bárðarbungu
og 1680 mm á Háubungu. Vatnshæð mældist 1369
m y. s. hinn 19. júní. Unnið var að viðhaldi tækja á
Grímsfjalli en þar eru nú tveir jarðskjálftamælar, ann-
ar frá Raunvísindastofnun og hinn frá Veðurstofu. I
leiðangrinum var einnig vitjað um veðurstöðvar sem
reknar eru af Raunvísindastofnun og Landsvirkjun til
þess að kanna tengsl veðurþátta og leysingar. Vík ég
þá að rannsóknum í fjórum liðum sem tengjast um-
brotunum haustið 1996.
I. Könnun breytinga á Grímsvötnum í kjölfar goss
og hlaups með íssjár- og endurkastsmælingum.
Mikilvægt er að kanna áhrif eldgossins og jökul-
hlaupsins frá Grímsvötnum á Skeiðarárhlaup á næstu
ámm svo að spá megi um komutíma þeirra og stærð.
Annars vegar höfðu umbrotin áhrif á stærð Vatnanna
því að heitt bræðsluvatn frá gosstöðvunum safnaðist í
Grímsvötn og bræddi talsverðan ís umhverfis þau, en
auk þess barst aska með bræðsluvatni frá gosstöðv-
unum og settist á botn þeirra. Ennfremur laskaðist í
hlaupinu stíflan sem heldur að þeim að austan; um 6
km löng, 1 km breið og 100 m djúp renna myndaðist
í stífluna.
Til þess að mæla rúmmálsbreytingar var þykkt ís-
hellu mæld með íssjá en þar sem rafsegulbylgjur ís-
sjárinnar sjá ekki gegnum vatn voru notaðar hljóð-
bylgjumælingar til þess að kanna uppsöfnun ösku
á botni Vatnanna. Niðurstöður benda til þess að
óverulegar breytingar hafi orðið á þykkt íshellunnar
nema í norðvesturhluta Grímsvatna þar sem heitt vatn
rann inn í þau frá gosstöðvunum. Endurkastmælingar
benda til þess að setbunki, 10-20 m þykkur hafi orðið
til í vesturhluta Grímsvatna meðan á gosinu stóð. Set-
74 JÖKULL No. 48