Bændablaðið - 13.08.2015, Blaðsíða 28

28
Helstu nytjaplöntur heimsins
Ólífur – olía Evrópu
Ólífur eiga sér langa ræktunarsögu
auk þess sem þær eru samtvinnaðar
trúar- og goðsögnum þjóða sem
búa við Miðjarðarhafið. Vinsældir
ólífuolíu hafa aukist undanfarna
áratugi enda er góð ólífuolía sögð
holl. Ekki er á allra færi að þekkja
góða ólífuolíu frá útþynntum
hroða
Heimsframleiðsla á ólífum árið
2014 var sú minnsta í fimmtán
ár, rúmlega 2,5 milljón tonn, en
var 3,9 milljón tonn árið 2013.
Ástæða niðursveiflunar var óhag-
stætt veðurfar og sveppa- og
bakteríusýking. Uppskeruhorfur
fyrir árið 2015 eru slæmar og talið að
uppskeran verið enn minni en 2014
og verð á ólífuolíu hefur hækkað um
10% í lok júlí 2015 frá því á sama
tíma árið 2014.
Spáverjar rækta þjóða mest af
ólífum og framleiða einnig mest af
ólífuolíu. Framleiðsla af ólífuolíu
þar var tæplega 1,8 milljón tonn
árið 2013 en 826 þúsund tonn 2014
sem um milljón tonna samdráttur.
Ítalir eru í öðru sæti þegar kemur
að ræktun og framleiðslu á ólífum
og ólífuolíu. Árið 2013 framleiddu
Ítalir 461 þúsund tonn af ólífuolíu en
302 þúsund tonn 2014. Framleiðslan
gekk betur í Grikklandi og Túnis sem
eru í þriðja og fjórða sæti. Í Grikklandi
jókst framleiðslan úr 132 þúsund
tonnum árið 2013 í 300 tonn árið 2014
og í Túnis jókst framleiðslan úr 70 í 260
þúsund tonn. Tyrkland er fimmti mesti
ræktandi ólífa í heiminum.
Bandaríkin flytja inn þjóða mest
af ólífuolíu, um 164 þúsund tonn árið
2013. Brasilía flutti inn næstmest, 61
þúsund tonn, Japanir 42 þúsund og
Kína 30 þúsund tonn árið 2013.
Samkvæmt upplýsingum frá
Hagstofu Íslands voru flutt inn 4,3
tonn af ólífum árið 2014 en tæp 434
tonn af „hrá ólífuolíu“ og ólífuolíu
til matargerðar. Mest er flutt inn af
ólífum og ólífuolíu frá Ítalíu, Spáni,
Frakklandi, Bandaríkjunum og Dan-
mörku.
90% af ólífum pressaðar í olíu
Ríflega tíu milljón hektarar lands í
heiminum eru notaðir undir ólífurækt
og er það talsvert meira en fer undir
ræktun á eplum eða bönunum. 90%
af öllum ólífum sem ræktaðar eru
fara í framleiðslu á ólífuolíu, 10%
eru svokallaðar borðólífur sem eru
borðaðar beint eða með öðrum mat
til dæmis pítsum. Laufið er nýtt til
lyfjagerðar. Viður úr ólífutrjám er
litfagur, harður, brunaþolinn og
góður smíðaviður. Ólífuviður er dýr
og gjarnan notaður til að smíða úr
skálar, listmuni og dýr húsgögn.
Grasafræði og lýsing
Ólífur vaxa á trjám sem á latínu kall-
ast Olea europaea sem þýðir olía
Evrópu. Villt ólífutré vaxa í öllum
löndunum í kringum Miðjarðarhafið
og á Arabíuskaga, en trén eru einnig
ræktuð allt frá Kína til Kaliforníu.
Innan ættkvíslarinnar Olea er að
finna um 40 tegundir plantna sem
flestar eru runnar og vaxa á heitum
svæðum í Evrópu, Afríku, Asíu og
Ástralíu. Plönturnar tilheyra ætt
plantna sem kallast Oleaceae og er
skyld forsytíum, jasmín og asktrjám.
Ólífutré eru sígræn og geta náð allt
að 20 metra hæð en slíkt er sjaldgæft
og í ræktun eru trén sjaldnast yfir þrír
metrar. Rótarkerfið er stórt og liggur
yfirleitt djúpt. Trén geta náð háum aldri
og á Krít er að finna ólífutré sem er talið
vera ríflega 3000 ára gamalt og gefur
enn af sér aldin. Bolurinn vindur upp
á sig og gildnar með aldrinum. Blöðin
eru gagnstæð, ílöng og silfurgræn, fjórir
til tíu sentímetrar að lengd og einn til
þrír að breidd, blómin lítil og hvít að
lit, og plantan yfirleitt ósjálffrjóvgandi.
Ólífan sjálf er steinaldin og flokkast
sem ávöxtur, einn til þrír sentímetrar á
lengd eftir yrkjum. Munurinn á grænum
og svörtum ólífum er sá að grænar eru
minna þroskaðar en svartar þegar þær
eru týndar af trjánum.
Tegundinni Olea europaea er skipt
í sex undirtegundir eftir því hvaðan
þær eru upprunnar. Olea europaea
sp. europaea vex í löndum í kringum
Miðjarðarhafið, Olea europaea sp.
cuspidata í suður- og austur-Afríku,
Arabíuskaga og suðvestur Kína,
Olea europaea sp. guanchica finnst
á Kanaríeyjum, Olea europaea sp.
cerasiformis á Madeira, Olea europaea
sp. maroccana í Marokkó og Olea
europaea sp. laperrinei Alsír, Súdan
og Nígeríu.
Talið er að O. eruopaea geti verið
framræktuð tegund af O. chrysophylla
sem finnst í norðanverðu hitabelti
Afríku.
Staðbrigði og yrki ólífutrjáa skipta
þúsundum og eru ólífurnar sem þau
bera ólíkar, að stærð, lögun og þegar
kemur að gæðum olíunnar sem úr þeim
fæst.
Ræktun
Ólífutré kjósa rýran, þurran og
kalkríkan jarðveg og vaxa vel við
sjávarsíðuna. Kjörvaxtastaður er á
sólríkum stað á milli lengdarbauga
30° og 40° norður og suður þar sem
hitinn fer ekki undir –10 gráður. Frost
undir tíu gráður getur drepið stofn
trjánna en yfirleitt vaxa þau aftur upp
af rótarskotum.
Trjánum er oftast fjölgað með
ágræðslu þar sem ágrædd tré gefa
betur af sér en tré sem ræktuð eru upp
af græðlingum eða með sveiggræðslu
þrátt fyrir að greinarnar róti sig
auðveldlega. Ræktun af fræi er nánast
eingöngu notuð við kynbætur.
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is