Bændablaðið - 13.08.2015, Blaðsíða 38

38 Bændablaðið | Fimmtudagur 13. ágúst 2015
Það er eðlilegt að bændur spyrji
sig hverju lambaskoðanirnar skili
þeim. Við viljum staðhæfa að það
sé mikið og mjög margt sem má
nefna því til stuðnings. Í þessari
grein er aðallega gerð grein fyrir
smá skoðun sem við gerðum á
niðurstöðum frá síðasta hausti.
Fyrst skal samt rifja upp örfáar
staðreyndir.
Hefð fyrir mati á lifandi fé er meiri
hér á landi en í nokkru öðru landi.
Alla síðustu öld voru hrútasýningar
einn allra stærsti þátturinn við
framkvæmd ræktunarstarfsins og
hafa átt sinn þátt í þeim árangri sem
náðist á þeim tíma. Þarna var að
vísu aðeins unnið með fullorðna
gripi en á áttunda áratugnum var í
sumum héruðum einnig byrjað að
dæma lambhrúta og það tekið upp
um allt land á þeim níunda.
Á tíunda áratugnum verður
síðan bylting í ræktun fyrir kjöt-
gæðum. Ómsjáin kom í byrjun
hans og EUROP-kjötmatið undir
lokin. Okkur bar gæfa til að beina
ómsjármælingunum nánast strax
nær eingöngu að lambamælingum
og síðan þegar breytingarnar verða
á kjötmatinu voru þær niðurstöður
og niðurstöður ómsjármælinga
sameinaðar og notaðar í afkvæma-
rann sóknum sem gífurlegur fjöldi
bænda um allt land tók þátt í og
notaði í hrútavali sínu. Með þessu
gerist það einnig að ráðunautar koma
að fullum krafti inn í gimbravalið
með bændunum. Í ljósi reynslunnar
má nú fullyrða að víða var þar
veikur hlekkur í fjárvali á alltof
mörgum búum. Þessar breytingar
hafa leitt af sér undraverðan árangur
í skrokkgæðum fjár á landinu sem
blasir við hverjum og einum
Almennt um mat á
skrokkeiginleikum
Hafa ber í huga að tilgangur lamba-
dóma er að finna bestu einstaklingana
í viðkomandi hjörð m.t.t. til þeirra
eiginleika sem verið er að dæma.
Því er í raun mikilvægast að röðun
gripanna sé sem réttust innan hjarð-
arinnar. Síðan ber að stefna að því
að stig fyrir ákveðna þætti séu í
samræmi við kjötmatsniðurstöður og
dóma á öðrum búum. Nokkur atriði
gera það að verkum að erfitt er að ná
fullkomnu samræmi milli stigunar á
lifandi gripum og kjötmats.
Í fyrsta lagi er holdfyllingamatið
að mestu huglægt bæði hjá ráðunaut-
um og kjötmatsmönnum en ráðu-
naut ar hafa þó ómsjármælingar
til stuðnings. Huglægt mat verður
ætíð erfitt að samræma fullkomlega
en hægt er að ná býsna langt í því
með vel þjálfuðum mannskap og
vel skilgreindum dómskölum.
Óháð því hversu vel dómarar eru
þjálfaðir í mati á holdfyllingu lamba
verður óhjákvæmilega ákveðið
hlutfall skrokka sem liggur á
mörkum tveggja flokka. Í athugun
sem Eyþór Einarsson, Stefán
Vilhjálmsson og Emma Eyþórsdóttir
gerðu á nákvæmni EUROP-matsins
kom fram að samræmi milli
tveggja kjötmatsmanna var 84% í
holdfyllingarmatinu og 81% í fitu-
matinu. Hér er samræmi metið sem
hlutfall skrokka með sama mat hjá
tveim kjötmatsmönnum.
Því má segja að með huglægu
mati þar sem ekki er skýr munur
milli flokka sé ekki óeðlilegt þó 15
til 20% skrokka séu markaskrokkar.
Ekki er hægt að búast við að þetta
samræmi sé betra þegar borin er
saman dómur lifandi lamba við
kjötmatsniðurstöður. Í öðru lagi þá
skiptir máli hve mikill tími líður
frá því lambið var stigað þar til því
er slátrað. Líði meira en ein vika á
milli þá getur meðferð lambanna
leitt til þess að þau batni eða slakni
það mikið að mat þeirra breytist. Þá
geta alltaf orðið einhver mannleg
mistök einhvers staðar í ferlinu sem
veldur því að réttur dómur kemst
ekki til skila.
Þrátt fyrir vankanta hins huglæga
mats og hættu á mannlegum mistök-
um þá er nákvæmni dómanna að
jafnaði góð. Kristbjörn Steinarsson
gerði úttekt á nákvæmni lambadóma
í aðaverkefni við LBHÍ frá árinu
2012. Þar var bæði verið að bera
saman störf mismunandi dómara og
athugun á tvímælingagildum þegar
sami dómari dæmdi sama gripinn
aftur. Í heildina var yfirleitt gott sam-
ræmi milli dómara. Mest nákvæmni
var í mælingum á bak vöðva og fót-
legg og stigum fyrir bak, læri, ull
og stig alls.
Einn besti mælikvarðinn á
nákvæmni dómanna er að skoða
arfgengi þeirra og erfðafylgni við
kjötmatið. Ef mjög lágt arfgengi
væri á þessum eiginleikum væri það
vísbending um að dómarnir væru
út og suður og notagildi þeirra þar
af leiðandi ekkert fyrir ræktunar-
starfið. Raunin er hinsvegar sú að
flestir eiginleikar líflamba hafa hátt
arfgengi og sterka tengingu við kjöt-
matið. Í meistaraverkefni Eyþórs
Einarssonar kemur m.a. fram að
arfgengi bakmælinga er mjög hátt
(0,42 fyrir vöðva og fitu) og var
það í samræmi við eldri niðurstöð-
ur, en mat á lögun vöðvans hefur
lægra arfgengi (0,27). Lærastig er sá
hug lægi dómsþáttur sem hefur hvað
hæst arfgengi (0,40) en frampartinn
virðist aðeins erfiðara að dæma og
er arfgengið heldur lægra á þeim
eiginleika (0,32).
Þegar erfðatengslin milli líf-
lamba dómanna og kjötmatsins
voru skoðuð var hvað sterkast
sam band milli lærastiga og hold-
fyll ingarmatsins (0,40). Milli bak-
vöðvaþykktar og holdfyllingar var
þetta samband einnig gott en ekki
eins sterkt (0,27). Erfðafylgni milli
ómmælinga á fituþykkt bakvöðva og
fituflokkunar í sláturhúsi var 0,32.
Framfarir í skrokkgæðum frá
því ómsjármælingar og EUROP-
kjötmatið komu til sögunar eru
ótvíræðir. Þannig hefur fitueinkunn
samkvæmt kjötmati heldur lækkað
á undanförnum árum á meðan með-
alfallþungi hefur aukist og gerðin
batnað líkt og meðfylgjandi mynd
númer 1 sýnir.
Uppgjör dóma 2014
Þegar dómum var lokið haustið
2014 var farið í að skoða samræmi
á milli kjötmats og dómsniðurstaðna
úr skoðun lifandi lamba á búum sem
leyfðu slíkan samanburð. Við sem
lengi höfum unnið við sauðfjárdóma
þekkjum það vel að besti skóli sem
hægt er að fá í þeim efnum er að
fá að skoða vel skrokka lamba sem
maður er áður búinn að skoða, mæla
og meta á velli.
Gögn fyrir slíka skoðun varð
að velja vegna þess að ná verður
talsverðum fjölda lamba á hverju
búi sem tekið er í slíkan samanburð
helst að lágmarki um hundrað lömb-
um. Nú er skoðun lambanna yfir-
leitt beint að ásetningslömbunum
og mælingar því ekki að finna á
verulegum fjölda sláturlamba. Samt
reyndist okkur mögulegt að finna
um 50 bú sem ágætlega uppfylltu
þessi skilyrði. Stóru hóparnir hér
voru á búum þar sem voru af kvæma-
rannsóknir á hrútum fyrir sæð inga-
stöðvarnar og meginþorri lamba-
nna þar mældur og stigaður á fæti.
Samtals voru á þessum búum sem
við tókum til skoðunar um það bil
8000 lömb sem voru með tilskildar
upplýsingar. Þættirnir sem skoðaðir
voru í þessum gögnum voru niður-
stöðurnar úr kjötmatinu, mælingar á
bakvöðvaþykkt og þykkt fitu á baki,
og lærastigun lambanna.
Þó að fallþungi og lifandi þungi
lambanna væri ekki tekinn til
úr vinnslu voru þær upplýsingar í
gögnunum. Búin voru dreifð um
allt land nema ekkert þeirra var
af Reykjanessvæðinu. Það leiðir
af sjálfu sér að búin eru ekki bein
meðaltalsbú í landinu vegna þess
að slík gagnasöfn verða aðeins
til á þeim búum þar sem ræktun
er sinnt af miklum áhuga og því
fjöldi lama sem er mældur og stig-
aður umtalsverður. Örfá bú voru
þarna með meðalfallþunga dilka
yfir 20 kg en einnig mátti þar finna
bú með 14–15 kg meðalfallþunga
þessara lamba. Muna verða að létt-
ustu lömb búanna koma hér aldrei
við sögu, þau eru ekki skoðuð á
fæti. Rétt er að gera lesendum grein
fyrir nokkrum öðrum annmörkum
á þessum tölum. Þar sem hér er
aðeins um sláturlömb að ræða þá
koma bestu lömb búsins hér ekki
við sögu og val ásetningslambanna
fer að nokkrum hluta fram á grunni
skoðunarniðurstaðna sem hér er
verið að vinna úr. Af þessu erum
við dæmdir til að sjá minna sam-
ræmi en við fengjum hefði öllum
lambahópnum verið slátrað.
Þrátt fyrir það eru fjölmargar
niðurstöður sem koma fram og
áhugavert er að skoða. Fyrst skul-
um við aðeins skoða nánar nokkra
meðaltalstölur eiginleikanna. Eins
og áður segir þá eru þetta valin
bú vegna þess að meðaltal fyrir
flokkun fyrir gerð er 9,9 hjá þess-
um lömbum (hér telur meðaltal af
hverju búi jafnt hvort sem lömb eru
100 eða 600), en búin voru samt
með meðaltal á bilinu 8,4–11,3. Á
sama hátt var reiknuð meðaltala
fituflokkunar 7,3 en líka þar var
munurinn á milli búanna mikill eða
frá 5,8 í 8,4. Á því búi þar sem
fitan var minnst voru samt ágætlega
þung lömb. Á mörgum af búunum
var aðeins að finna lömb í þrem
fituflokkum (2, 3, 3+) nákvæmlega
eins og í mati um gerð (E, U, R) og
má raunar geta þess að í gögnunum
var ekki að finna lamb í P flokki.
Í mælingum á bakvöðvaþykkt
var mikill breyti leiki fyrir hendi.
Meðaltal fyrir öll búin var 28 mm
(þetta er líkt og bestu lömb mæld-
ust fyrstu ár ómsjármælinganna)
en munur á milli búa var verulegur
eða frá 24,3 mm í 31,4 mm. Í fitu-
þykkt á baki var einnig verulegan
breytileika að sjá. Meðaltalið þar
var 2,9 mm, en á einstökum búum
frá 3,4 mm og niður í 2,1 mm. Þó
að einhver hluti af þessum mun
skýrist af mun í þunga lamba-
nna er þessi munur á milli búa
samt 30–40% sem er umtalsvert.
Í sumum erlendum rannsóknum
má sjá að dregur úr breytileika í
þessum eiginleikum eftir tveggja til
þriggja kynslóða val en engar slíkar
breytingar virð ist mega greina hjá
íslensku sauðfé. Hins vegar hefur
úrval út frá þessum mælingum í
á þriðja áratug hér á landi skilað
miklum breytingum. Þess vegna
fer að verða áhugavert að kanna
hvort samband þessara mælinga við
vefjahlutföll í skrokknum standi
óbreytt, þar sem hér er aðeins um
mælingu á einum punkti að ræða.
Fyrir lærastig var meðaltal allra
búanna 17,25 stig og þar var einnig
veruleg breidd eða frá 16,7 í 17,8
sig.
Gagnaskoðun þessa gerðum
við samt mest í þeim tilgangi að
sjá hvaða samræmi væri að finna í
skoðun og mælingu lifandi lamb-
anna og kjötmatsniðurstaðna.
Þegar hefur verið bent á ýmsa
ágalla gagn anna í þessu sambandi.
Gögnin eru á ýmsan hátt valin auk
þess eins og fram hefur komið að
dreifingin er fremur takmörkuð
sérstaklega fyrir kjötmatsniður-
stöðurnar á sumum búanna. Því til
viðbótar ber að nefna að meðferð
lambanna frá skoðun til slátrunar
var verulega breytileg. Á flestum
búanna fer að vísu slátrum lamba-
nna að mestu fram fáum dögum eftir
skoðun þeirra en einnig er að finna
í þessum gögnum bú þar sem leið
meira en mánuður frá skoðun til
slátrunar. Að vísu virtist slíkt hafa
furðanlega lítil áhrif á samræmið
sem var skoðað.
Samband bakvöðva og
holdfyllingar
Sambandið sem fyrst skal fjallað
um er samræmi á milli þykktar
bakvöðva og flokkunar fyrir gerð.
Samræmið er metið hér með því
að reikna fylgni milli þessara
tveggja mælinga. Margir þekkja
að við höfum haldið því fram að
bakvöðvaþykktin sé besta mæling
sem við höfum yfir að ráða til að
meta vöðvamagnið í skrokknum
hjá lambinu. Holdfyllingarmatið
er að vísu ekki einvörðungu mat
á vöðvamagni skrokksins heldur
einnig gerð hans og lögun. Allir
sem við sláturlínu hafa staðið vita
að vandasamar er að sjá vöðvamagn
á hrygg en fyllingu við herðar og í
mölum og lærum. Þetta samhengi
var ákaflega breytilegt á milli búa.
Samt var verulegur hluti búana með
þetta samræmi á bilinu 40–50% sem
að okkar mati er það sem verður að
teljast gott í gögnum eins og þessum.
Samræmi er hér metið sem fylgni
milli þessara tveggja dóma. Við
sáum það sem við teljum okkur oft
hafa séð, að á búum með kollótt fé
er þetta samræmi mjög takmarkað.
Þetta hefur ætíð sést hjá mörgum
af kollóttu sæðingahrútunum. Hjá
þeim hyrndu var slíka einstaklinga
einnig að finna á fyrstu árum
EUROP-kjötmatsins en hafa tæpast
sést síðustu ár. Við birtum hér þetta
samræmi fyrir það bú í gögnum
okkar þar sem samræmið var mest og
eins og sjá má þá er það miklu meira
en möguleiki ætti að vera að finna
í slíkum gögnum. Gerðaflokkarnir
skiptast nánast eftir vöðvaþykkt
en við meðaltal er mestur fjöldi
lambanna og þar er einnig að finna
skiptin á milli U og R flokks í þess-
um gögnum.
Samband fitumælinga
og fituflokkunar
Samræmi á milli fitumælingar á
baki og fituflokkunar í kjötmatinu
var yfirleitt á bilinu 40–50% á lang-
flestum búanna. Á nokkrum búum
var þetta samræmi samt talsvert
síðra. Ekki er hægt að sjá neina
afgerandi skýringu þessa þó að á
flestum þessara búa væri mjög stóran
hluta dilkanna að finna í fituflokki
2. Á fyrstu árum ómmælinganna var
mikilli áhugi bænda á að geta fund-
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins
Hvað segja lambaskoðanir okkur um gæði sláturlambanna?
Eyþór Einarsson
Ábyrgðarmaður
í sauðfjárrækt hjá RML
ee@rml.is
Jón Viðar Jónmundsson
Ráðunautur hjá RML
jvj@bondi.is