Iðjuþjálfinn - 01.11.2007, Síða 32

32 • IÐJUÞJÁLFINN 2 / 2007
Þjónusta er ferli, sama hvar og af
hverjum hún er veitt. Ferli þjónustu er
sú atburðarás sem á sér stað þegar
fagmaður vinnur með skjólstæðingi
sínum í að leysa vanda hins síðarnefnda.
Ýmsir fræðimenn innan iðjuþjálfunar
hafa lýst þessari atburðarás á mynd­
rænan hátt og sett hana fram í skil­
greindum þrepum. Með því móti er
skapaður rammi um vinnulag iðju­
þjálfans og rökleiðslu hans. Kana díska
þjónustuferlið (Canadian Association
of Occupational Therapists [CAOT],
2002) og þjónustuferli bandaríska
iðjuþjálfafélagsins (American Occupati­
onal Therapy Association [AOTA],
2002) hafa náð víðtækri útbreiðslu, en
auk þeirra eru þjónustuferli kennt við
líkanið um iðju mannsins (Kielhofner,
2002) og þjónustuferli sett fram af
Fisher (Fisher, 1998 og 2006) nokkuð
vel þekkt. Í þessari grein er fjallað um
þessi fjögur ferli, einkenni þeirra og
notagildi. Tilgangur greinarinnar er að
auðvelda iðjuþjálfum að átta sig á
hvaða ferli falli best að þeirra starfs­
hlutverki og þjónustuaðstæðum og
hvernig nýta megi þjónustuferlið til að
styrkja faglegt vinnulag og rökleiðslu.

Almennt um þjónustuferli
Þjónustuferli iðjuþjálfa er í eðli sínu
lausnamiðað (Reed og Sanderson,
1999). Lausnamiðað ferli hefst með
því að skilgreina vandann og skoða
umfang hans. Síðan eru markmið sett
og gerð áætlun um aðgerðir til að leysa
vandann. Áætlunin er framkvæmd, en
er jafnframt í stöðugri endurskoðun og
markmiðum og aðgerðum breytt eftir
þörfum. Í lokin er árangur metinn og
skorið úr um að hvaða marki lausn er
fengin. Innan iðjuþjálfunar er þessu
lýst með hugtökunum mat, íhlutun og
útkoma. Mat felur í sér öflun, úrvinnslu
og túlkun upplýsinga um skjólstæðing,
iðju hans og aðstæður. Matið er kort­
lagning þar sem mismunandi matsað­
ferðum og matstækjum er beitt til þess
að komast að raun um hver vandinn
er, hvernig hann lýsir sér og hvað
veldur eða stuðlar að honum. Íhlutun
stendur fyrir allar þær aðgerðir sem
hafa þann tilgang að koma af stað eða
ýta undir breytingu á iðju skjólstæðings.
Aðgerðirnar taka mið af þeim mark­
miðum er sett hafa verið og stöðugu
mati á meðal annars gildi og áhrifum
aðgerðanna sjálfra. Íhlutun felur
þannig í sér skipulagningu, fram­
kvæmd, símat og aðlögun á fram­
kvæmd. Útkoman er afleiðing af
íhlutun inni, það er breytingin sem
verður á iðju skjólstæðingsins og þar
með á lífi hans vegna þeirrar íhlutunar
sem var veitt (AOTA, 2002).
Þjónustuferli er „lifandi“ atburðarás.
Þjónustuferli verður ekki til við skrif­
borð eða tölvuskjá heldur „gerist“ það
smám saman eftir því sem samskiptum
og samvinnu iðjuþjálfa og skjólstæðings
vindur fram. Atburðarásin er leidd af
faglegri rökleiðslu iðjuþjálfans í sam­
spili við gildismat, áhuga og þarfir
skjólstæðingsins (Boyt Schell, Crepeau
og Cohn, 2003). Skjólstæðingsmiðuð
nálgun er samofin grunnhugmynda­
fræði iðjuþjálfunar (AOTA, 2002;
CAOT, 2002; Fisher, 2006; Kiel­
hofner, 2002; Townsend og Polatajko,
2007). Grund vallaratriði í skjól stæð­
ings miðaðri iðjuþjálfun eru meðal ann­
ars iðjusýn, deiling valds og efling
skjól stæðinga til að leysa eigin vanda
(Law og Mills, 1998).
Faglegri rökleiðslu hjá reyndum iðju­
þjálfa má lýsa sem ferli í fleiri víddum
og hún felur í sér flókinn hugsanagang.
Þar nýtir iðjuþjálfinn þekkingu sína á
iðju fólks, þáttum sem hafa áhrif á iðju
og aðferðum sem leiða til breytinga.
Hann samþættir þessa þekkingu við
leikni sína í að skilja reynslu fólks og
lífssögu og getur því spáð fyrir um
mögulega framtíð skjólstæðingsins.
Með þetta í farteskinu er iðjuþjálfinn á
sérhverju augnabliki tilbúinn og fær
um að aðlaga og breyta aðferðum sín­
um þannig að þær falli að þessari
framtíðarmynd (Mattingly og Flemm­
ing, 1994; Mendez og Neufeld, 2003).
En þrátt fyrir að hin mismunandi
þjónustuferli eigi afar margt sam­
eiginlegt eru þau líka um margt ólík og
það gildir um þau þjónustuferli sem
hér er fjallað um. Það sem fyrst og
fremst skilur þau að er hugmynda­
fræðilegur bakgrunnur þeirra, vægi
hlutlægra og huglægra upplýsinga og
mismunandi útfærsla á skjólstæðings­
og iðjumiðaðri nálgun. Sum þjónustu­
ferli byggja á og stýrast af ákveðnum
kenningagrunni meðan önnur einblína
fyrst og fremst á vinnuferlið sem slíkt
(Hagedorn, 1995). Kanadíska þjón­
ustu ferlið og þjónustuferlið sem kennt
er við líkanið um iðju mannsins eru
dæmi um kenningamiðuð ferli.
Þjónustu ferli bandaríska iðjuþjálfa­
félagsins (hér eftir kallað þjónustuferli
AOTA) og þjónustuferli Fisher eru
fyrst og fremst ferlismiðuð og þar eru
mismunandi kenningar dregnar inn í
rökleiðsluna eftir því sem við á hverju
sinni. Í umfjölluninni hér á eftir eru
þessi tvö ferli sameinuð í eitt undir
titlinum óháða þjónustuferlið.

Þjónustuferlið kennt við líkanið um
iðju mannsins
Þetta ferli gengur alla jafna undir
heitinu þjónustuferli MOHO. Líkanið
um iðju mannsins leggur hér alfarið
grunninn að rökleiðslu iðjuþjálfans og
önnur hugmyndafræði kemur ekki við
sögu. Í skrifum sínum fjallar Kielhofner
um tíu fyrirbæri sem hvert um sig
spannar fleiri hugtök (Kielhofner,
2002). Þetta eru vilji, vanamynstur,
framkvæmdageta, umhverfi, þátttaka,
framkvæmd, framkvæmdaþættir, iðju­
sjálf, færni við iðju og aðlögun sem
iðjuvera. Rökleiðslan í þjónustuferlinu
snýst um að flakka á milli hugmynda­
fræðinnar og hinna sérstöku aðstæðna
skjólstæðingsins. Rökleiðslunni er
gjarna deilt með skjólstæðingnum, en
Þjónustuferli í iðjuþjálfun
■ Guðrún Pálmadóttir
Lektor við Háskólann á Akureyri