Félagsbréf - 01.10.1962, Blaðsíða 31

FÉLAGSBRÉF
27
þá gagnrýni á samtímafyrirburði. Viðfangsefni þessara bókmennta er ekki mað- /
urinn „eins og hann er“ heldur „eins og hann ætti að vera“; — og í bókmennt- )
um er ekkert annað viðfangsefni heimilt. Þess vegna varð ekki þoluð sú gagn- ■
rýnisviðleitni sem fólst í sögu Dudintsevs. Ekki af einu saman brauði: þar
gerðist sú furða að sósíalrealistinn tók hin opinberu bókmenntaslagorð alvarlega
og ritaði raunsæilega samtímalýsingu. Þess vegna virtist ráðamönnum óhugs-
andi að ópólitísk, sjálfhverf skáldsaga á borð við Sívagó lækni væri annað en
dulbúin „árás á kommúnismann“, þ.e.a.s. föðurlandssvik.
1 ritgerð sinni skilgreinir Tertz þessa bókmenntastefnu, afbjúpar hana og
dregur svíðandi dár að henni; ritgerðin er ómissandi þeim er vilja kynna sér
eðli og stöðu þeirrar vönuðu hálflistar sem um sinn hefur verið efst á baugi í
Sovétríkjunum. Raunsæisnafn hennar er fjarstæða, ekkert er innsta eðli þess-
arar listar fjær; hitt er meiri furða að ekki hafa risið upp snjallari lofberendur
skipulagsins en raun ber vitni. Majakovskí er eina undantekningin, hann segit
Tertz mestan sósíalrealistanna og raunar of stóran í sniðum fyrir stefnuna.
Sjálfum er Abram Tertz ekkert fjær en iðka „raunsæi“ í venjulegum skilningi.
I fyrri bókum sínum tveimur er hann fyrst og fremst háðfugl og ádeilumaður;
og sú list sem hann lýsir á trausti sínu í niðurlagi ritgerðarinnar er einmitt
andstæða hversdagsraunsæis: hann vísar til Hoffmanns, Dostojevskís, Goya,
Chagalls og Majakovskís sem fyrirmynda og lærimeistara, lýsir von sinni um
list sem sé sönn án þess að vera raunsæileg hversdagslýsing. Af þessum toga
eru hinar nýju „furðusögur“ hans, og margt er sömu ættar í Réttur er settur.
Sú saga gerist undir ævilok Stalíns, segir af nokkrum dögum í lífi menntaðrar
yfirstéttarfjölskyldu á tíma sem einkennist af sjúklegri hræðslu við ytri „óvini“
og fullkominni innri undirokun undir„markmiðið mikla.“ Ádeila sögunnar er bein-
skeytt og markviss, háð hennar hlífðarlaust: sú mynd einræðisins sem hér birtist
er ekki síður djúptæk og afhjúpandi en t.d. 1984 eftir Orwell eða Myrkur um
miðjan dag eftir Köstler; og er sagan þó um flesta hluti ólík þessum verkum.
Tertz hefur trúlega lært af súrrealistum; myndríkur og fjarstæðufullur stíll
hans er ekki síður af ætt myndlistar en bókmennta. Og saga hans er mjög
skemmtileg aflestrar, hann hefur ævinlega stjórn á skoðun sinni, agar hana til
móts við hið frjálslega form verksins. Háð hans er létt og fljúgandi; alvaran
sem býr undir niðri verður ekki til að draga söguna niður eða þyngja í vöfum,
en eykur henni á hinn bóginn festu. Sem listrænt ádeiluverk er Réttur er settui
á borð við hið bezta sinnar tegundar hvar sem er í heiminum; það verður enn
til að votta innri veikleik kommúnismans að höfundur skuli þurfa að smygla
sögunni úr landi til að koma henni fyrir augu lesenda.