Fréttablaðið - 29.10.2016, Blaðsíða 82

Á ofanverðri nítjándu öld varð sú tíska útbreidd meðal bún-ingahönnuða þýskra óperuhúsa að láta sögupersónur í hetju-
óperum víkingaaldar bera hyrnda
hjálma. Engar sögulegar heimildir
benda til að slíkur höfuðbúnaður
hafi tíðkast í raun og veru, en fljót-
lega varð hornahjálmurinn hluti
af staðalmynd norræna víkingsins.
Fyrir vikið eru allar minjagripabúðir
á Norðurlöndunum fullar af glingri
og fatnaði sem sýnir víkinga með
vígaleg horn skagandi út úr hjálm-
inum.
Sagan hefur að geyma ótal dæmi af
þessum toga um það hvernig mynd-
skreytingar listamanna, skáldskapur
og sviðsetningar móta hugmyndir
okkar um fortíðina og festa oft í sessi
ranghugmyndir sem vart er nokkur
leið að uppræta. Myndasögurnar
um Ástrík gallvaska eru þar augljós
sökudólgur.
Sögurnar um Ástrík eða Asterix
hófu göngu sína í Frakklandi árið
1959 og náðu ótrúlega skjótum vin-
sældum. Nánast frá upphafi hafa
sögurnar um Ástrík átt í baráttu
við Tinnabækurnar um titilinn
vinsælustu sögur fransk/belgísku
myndasagnahefðarinnar. Sá er þó
munurinn að á meðan fullorðnir
hafa keypt Tinna fyrir börnin sín og
gægst í sögurnar á eftir þeim, hafa
foreldrarnir rennt sjálfir í gegnum
Ástríkssögurnar áður en röðin kom
að krökkunum.
Það voru listamennirnir René
Goscinny og Albert Uderzo sem
skópu Ástrík og sagnaheim hans.
Uderzo var teiknarinn en Goscinny
handritshöfundur og saman höfðu
þeir gert nokkuð vinsælar sögur um
Oumpah-pah, hugdjarfan indíána,
sem átti ásamt öðrum íbúum litla
þorpsins síns í höggi við evrópska
landnema í villta vestrinu. Brenn-
andi áhugi á kúrekum og indíán-
um hefur raunar alla tíð einkennt
fransk/belgísku myndasöguhefðina.
Goscinny og Uderzo ákváðu að
skapa nýjan heim í anda Oumpah-
pah og finna honum stað í Frakk-
landi fortíðarinnar. Fyrir valinu varð
tímabilið í kjölfar Gallastríðanna,
þegar hershöfðinginn Júlíus Sesar
bældi0 niður allsherjaruppreisn í
Gallíu af gríðarlegri hörku og mis-
kunnarleysi. Stríðinu lauk árið 46
fyrir Krist þegar Gallahöfðinginn
Vercingetorix gafst upp, var fluttur í
hlekkjum til Rómar og síðar líflátinn.
Skeggprúð hetja
Vercingetorix komst í hetjutölu í
Frakklandi á ofanverðri nítjándu
öld þegar rómantískir listamenn og
sagnritarar tóku að draga upp mynd
af honum sem upphafsmanni gall-
verskrar samstöðu, sem aftur hafi
lagt grunninn að tilvist frönsku
þjóðarinnar. Fljótlega komst á sú
hefð að sýna Vercingetorix sem hár-
prúðan mann með gríðarmikið yfir-
varaskegg. Stundum skartaði hann
líka vængjuðum hjálmi.
Ástríkur gallvaski hafði Vercing-
etorix að fyrirmynd með myndar-
legt skeggið og hjálminn á sínum
stað. Uderzo ætlaði í fyrstu að teikna
hann sem stóran og stæðilegan
kappa, en Goscinny vildi fremur
snaggaralega og nánast dvergvaxna
aðalsöguhetju. Málamiðlunin varð
sú að hafa Ástrík lítinn en gefa
honum tröllaukinn og treggáfaðan
vin og fylgdarmann, Steinrík.
Með vísun til Vercingetorix
ákváðu höfundarnir að nöfn á ölum
gallverskum persónum bókarinnar
skyldu enda á -ix. Ekkert bendir
raunar til að sú ending hafi verið
algeng í nöfnum Galla til forna, en
vegna Ástríksbókanna telja Frakkar
almennt í dag að svo hafi verið.
Þetta er ekki eina sögulega villan
sem sagnaflokkurinn hefur fest í
sessi. Þeir Goscinny og Uderzo láta
gaulverska þorpið, sem er nafnlaust
á frummálinu en fékk heitið Gaul-
verjabær í snjallri íslenskri þýðingu,
standa í skógarjaðri á Bretagne-
skaga. Íbúarnir leggja einkum stund
á veiðar í skóginum og borða heil-
steikta villigelti í hvert mál. Í raun
voru Gallar á þessum tíma hvorki
skógarbúar né veiðimenn, heldur
stunduðu þeir þróaða akuryrkju og
ruddu skóga af kappi til að búa til
nýtt ræktarland.
Í sögunum er Gaulverjabær eina
þorpið í gjörvallri Gallíu sem Róm-
arveldi hefur ekki tekist að brjóta
undir sig og er það það rækilega
umkringt af heilum fernum róm-
verskum herbúðum. Í sögunum er
mikið gert úr menningarlegu sjálf-
stæði Gallanna í þorpinu sem halda
í sínar hefðir og siði, öfugt við önnur
héruð í landinu þar sem rómverska
h e r r a þ j ó ð i n
Þessir
Rómverjar
eru klikk …
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson skrifar
um ástsælar mynda-
sögur
hefur þvingað menningu sinni upp
á heimamenn. Í dag hafa sagnfræð-
ingar hafnað þessari gömlu túlkun á
rómverska hernáminu og benda á að
Rómverjar hafi hvorki haft mannafla
né bolmagn til að standa í slíkri
menningarlegri undirokun. Þess í
stað hafi landstjórar Rómarveldis
leyft heimamönnum að halda sínum
háttum og samfélagið því ekki tekið
neinar kollsteypur í fyrstu.
Orðagrín og jaðartungur
Ævintýri Ástríks birtust fyrst í
myndasögublaði fyrir börn sem
framhaldssögur. Árið 1961 var fyrstu
sögunum safnað saman á bók og
seldust 6 þúsund eintök fyrsta árið.
Næsta bók, árið eftir, seldist þrefalt
meira. Árið 1965 var salan orðin
300 þúsund eintök og þegar níunda
sagan kom út árið 1969 seldust 1,2
milljónir bóka á fyrstu tveimur
sólarhringunum! Í þeirri bók lenti
Ástríkur í útistöðum við norræna
víkinga (með hornahjálma, hvað
annað) þótt blómatími víkinganna
hafi raunar verið 800 árum síðar en
sögusvið Gallastríðanna.
Þessar gríðarlegu vinsældir skýrð-
ust ekki hvað síst af snilli Goscinnys
við að leika sér með kunnuglegar
franskar staðalmyndir. Drjúgur
hluti Ástríksbókanna gerist á ferða-
lagi, þar sem gantast er með klisju-
kenndar ímyndir íbúanna á hverjum
stað.
Orðaleikir og brandarar sprottnir
af mállýskum eru fyrirferðarmiklir í
sögunum. Það kann að skýra áhuga
málvísindafólks á ævintýrum Ást-
ríks, en þau hafa komið út á ótrú-
lega mörgum tungumálum – þar
á meðal á mállýskum sem ekki eru
talaðar nema af fáeinum þúsundum
manna og sem lítil hefð er fyrir
að nota á prenti. Latínugránar og
esperantistar eiga svo vitaskuld sínar
útgáfur. Hefur Ástríkur raunar verið
nýttur til latínukennslu í skólum
víða um lönd.
Allar eru sögurnar fullar af
vísunum í fornaldarsöguna, en
samtímapóli tíkin fær einnig sinn
skammt. Þannig gerðu höfundarnir
stólpagrín að kosningum og skrumi
stjórnmálamanna í bókinni Ástríkur
og gjafir Sesars frá árinu 1974, sem
kom út um svipað leyti og Frakkar
kusu sér Valéry Giscard d’Estaing
sem forseta. Í Ástríki á Goðabakka,
sem birtist í íslenskri þýðingu Þor-
steins Thorarensen í Lesbók Morg-
unblaðsins, var skotið föstum skot-
um á arkitektúr og skipulag nýrra
franskra borga á sjötta og sjöunda
áratugnum og í Obelix et Compag-
nie eða Steinríkur ehf. frá árinu 1976
reyna Rómverjar að gera þorpsbúa
að kapítalistum þar sem gantast er
með stefnumál forsætisráðherrans
Chiracs sem bregður fyrir í líki ungs
hagfræðings.
Steinríkur ehf. var næstsíðasta Ást-
ríkssagan úr penna Goscinny. Hann
lést árið 1977 aðeins 51 árs að aldri
og var myndasöguunnendum harm-
dauði. Auk þess að semja handrit
Ástríksbókanna var hann höfundur
sagnanna um Lukku-Láka og Fláráð
stórvesír.
Geimverur og vatnaskrímsli
Uderzo, sem hafði einbeitt sér að
hlutverki teiknarans og aldrei lagt
mikið til handritsgerðarinnar, ákvað
að halda bókaflokknum áfram einn
síns liðs. Sú ákvörðun var skiljanleg
þar sem sögurnar möluðu gull, fyrir-
tæki slógust um að fá að nota Ástrík
í auglýsingum sínum, gerðar voru
kvikmyndir og jafnvel skemmti-
garður í anda Gaulverjabæjar í
grennd við París.
Illu heilli reyndist Uderzo þó
algjör eftirbátur félaga síns í hlut-
verki sögumannsins. Frá dauða
Goscinny til ársins 2009 samdi hann
tíu bækur, sem Ástríksunnendum
ber almennt saman um að standi
að baki fyrri sögunum að gæðum.
Sumar eru þokkalega samdar, en
oftar en ekki er söguþráðurinn
óþarflega flókinn, klisjukenndur
og ristir grunnt. Botninum var þó
náð í bókinni þar sem geimverur frá
öðrum hnöttum börðust í Gaul-
verjabæ í sögu sem átti augljóslega
að vera ádeila á utanríkispólitík
George W. Bush Bandaríkjaforseta!
Uderzo lagði pennaveskið á hill-
una fyrir fimm árum, þá 84 ára að
aldri. Nokkru áður hafði hann til-
kynnt þá ákvörðun sína að veita
Ástríki framhaldslíf með nýjum
höfundum. Nú þegar hafa tvær
sögur litið dagsins ljós frá höfund-
inum Jean-Yves Ferri og teiknaranum
Didier Conrad. Sú seinni viðheldur
þeirri hefð að skírskota til pólitískra
samtímaatburða, þar sem Wikileaks
og Julian Assange eru í stórum hlut-
verkum. Fyrri bókin er hefðbundnari
og segir frá heimsókn þeirra Ástríks
og Steinríks á Piktaslóðir í Skot-
landi. Sem nærri má geta úir þar
allt og grúir af staðalmyndabrönd-
urum um níska Skota, hálandaleika,
sekkjapípugaul, Loch Ness-skrímsli
og görótt viskí.
Fyrir nokkrum misserum hófst
útgáfa Ástríksbóka á íslensku að
nýju eftir allnokkurt hlé. Fyrir þessi
jól gefst svo íslenskum myndasögun-
jörðum kostur á að lesa um ævintýri
Ástríks í Piktalandi. Sögurnar eru
skemmtilegar sem fyrr, en deila má
um ágæti þeirra sem kennslurits í
sagnfræði.
… vildi fremur Snagg-
aralega og nánaSt
dvergvaxna aðal-
Söguhetju.
2 9 . o k t ó b e r 2 0 1 6 L A U G A r D A G U r38 h e L G i n ∙ F r É t t A b L A ð i ð
2
9
-1
0
-2
0
1
6
0
4
:3
9
F
B
1
1
2
s
_
P
0
9
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
8
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
1
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
3
1
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
B
1
C
-2
D
5
0
1
B
1
C
-2
C
1
4
1
B
1
C
-2
A
D
8
1
B
1
C
-2
9
9
C
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
2
B

F
B
1
1
2
s
_
2
8
_
1
0
_
2
0
1
C
M
Y
K