Morgunblaðið - 23.05.2016, Síða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 23. MAÍ 2016
Gæludýramessa Í messu í Seltjarnarneskirkju í gær var viðhöfð sérstök gæludýrablessun að erlendri fyrirmynd. Hundarnir stilltu sér upp og hlustuðu á Bjarna Þór Bjarnason sóknarprest.
Ófeigur
Áhugavert var að
hlusta á hugleiðingar
Gylfa Zoëga prófess-
ors í hagfræði í
sunnudagsþætti Æv-
ars Kjartanssonar
sunnudaginn 17. apríl.
Hann leitaðist við að
fara ofan í saumana á
hinum dýpri gildum
samfélagsins, svo sem
trausti manna á með-
al, hugsjónum um réttlátt sam-
félag, um samfélagsvitund og síð-
ast en ekki síst um
fyrirmyndarsamfélögin í norðri
þar sem velferðarríkið hefur
blómstrað og aðrar þjóðir hafa lit-
ið upp til.
Hvernig varð þetta velferð-
arþjóðfélag til, á hverju byggist
það? Í því sambandi velti hag-
fræðingurinn fyrir sér guðfræði
og þá bárust böndin strax að
Lúther, rætt var um hinn „al-
menna prestsdóm“, um aflagningu
klaustra, um samfélagslega
ábyrgð einstaklingsins. Allt var
það áhugavert og rétt og hlaut að
leiða að þungavigtarspurningunni:
hvað yrði um allt þetta góða kerfi
hyrfi undirstaðan? Getur velferð-
arþjóðfélag staðist án þess að ein-
dregin sannfæring þegnanna sé að
baki? Getur kerfi, sem upphaflega
var mótað af trúarlegum mann-
úðarhugsjónum, staðist án þeirra?
Og hvað tæki hugsanlega við að
öðrum kosti?
Sagan varpar ljósi
á eitt og annað sem
setur svip á líðandi
stund um leið og hún
vekur spurningar um
framtíðina. Tíminn
kann að leiða í ljós að
kerfið standist þótt
engar séu forsend-
urnar. Til eru þær
kenningar, sem segja
að hinar trúarlegu
forsendur hafi leitt af
sér mannúðlegt vel-
ferðarkerfi og það
muni standast þótt forsendurnar
hverfi hægt og sígandi út úr
myndinni; hið „veraldlega“, upp-
lýsta samfélag sé rökrétt afleiðing
af kristinni trú, segja sumir guð-
fræðingar. Tíminn einn mun leiða
í ljós hvort það sjónarmið stenst.
Í þættinum var minnst á Max
Weber (1864-1920) félagsheim-
speking við háskólann í Heidel-
berg fyrir einni öld og kenningar
hans um rætur velferðarsam-
félagsins í siðbótarkristninni, kalv-
ínisma og lútherskri kristni. We-
ber mótaði skoðanir um evrópsk
samfélög og setti fram fyrir því
sem næst einni öld (Die Protest-
antische Ethik und der Geist des
Kapitalismus, 1905). Kenningar
hans ganga út á að skilgreina
muninn á samfélögum sem mótuð
eru af siðbót Lúthers og Kalvíns
annars vegar en hins vegar af
kaþólskri hefð. Weber gerði sér
far um að horfa undir yfirborðið,
til mótunar samfélaganna, til
djúpra róta í dagsins önn.
Pólitíkin snýst ekki um söguna
eða ræturnar heldur um líðandi
stund og það sem er skammt
framundan. En hagfræðingurinn
vill horfa dýpra og spyrja um rök
og rætur og kastar sér út í djúpu
laugina: hvað býr í djúpinu í þessu
efni? Hvaðan er velferðarkerfið
komið, hver verður framtíð þess í
breyttum heimi? Svarið er áreið-
anlega flókið en til að spinna þráð-
inn aðeins áfram frá þessu áhuga-
verða samtali í útvarpinu finnst
mér rétt að minna á eitt atriði.
Í huga mínum rifjuðust upp fyr-
irlestrar Günters Brakelmanns,
prófessors í félagslegri siðfræði
við háskólann í Bochum á 8. ára-
tugnum, þar sem hann rakti upp-
runa velferðarkerfisins til píetist-
ans Ottos von Bismarck
(1815-1898), kanslara Wilhjálms
Þýskalandskeisara og samstarfs
hans við annan píetista, Theodor
Lohmann (1831-1905), háttsettan
lögfræðing og leyndarráð í stjórn-
kerfi Prússaveldis. Til hugsjóna
og samstarfs þessara tveggja
manna hefur Günter Brakelmann
– auk annarra – rakið rætur vel-
ferðarkerfisins í Prússaveldi sem
varð síðan fyrirmynd sama kerfis
annars staðar. Þetta var á árunum
1880-1883. Þarna voru ræturnar
að hans mati (Sjá bók Brakel-
manns, Zwischen Widerstand und
Mitverantwortung, 1994).
Iðnbyltingin hafði ekki aðeins í
för með sér auð og allsnægtir
sumra, heldur einnig misrétti,
sjúkdóma og örbirgð. Píetistarnir
voru ekki byltingarmenn heldur
umbótamenn sem sáu mannúðlegt
samfélag þróast markvisst ef rétt
væri á spöðunum haldið. Píetism-
inn var ein merkasta umbóta-
hreyfing í sögu kristninnar á hinu
félags-pólitíska sviði, afsprengi
siðbótarinnar og upplýsingarinnar.
Meðal frumkvöðlanna í hópi um-
bótasinnaðra píetista var August
Hermann Francke greifi (1663–
1727) í Halle, fæðingarborg Frie-
drichs Händels, við fljótið Saale á
Saxlandi í austanverðu Þýska-
landi. Fyrir Francke vakti stofn-
anavæðing trúarinnar á hinu fé-
lagslega sviði. Hann vitnaði
áreiðanlega oft – eins og Gylfi
Zoëga í þættinum – í gullnu regl-
una: „Allt sem þér viljið að aðrir
menn gjöri yður það skuluð þér og
þeim gjöra.“ Allt miðaði að því að
svara kalli samtímans um að jafna
kjör fólks og að allir gætu lifað
mannsæmandi lífi. Menntun emb-
ættismanna Prússaveldis fór fram
við háskólann í Halle sem kenndur
er við Martein Lúther.
Í Halle og víðar risu félagslegar
stofnanir fyrir alþýðu manna,
skólar, munaðarleysingjahæli,
sjúkrahús, hvaðeina sem nú er
partur af því fyrirkomulagi sem
við nefnum velferðarþjóðfélag.
Áhrifa frá öðrum forföður píetism-
ans, Zinzendorf greifa, gætti m.a.
í danska konungsríkinu snemma á
18. öld og þar með á Íslandi, hann
var í góðu sambandi við æðstu
veraldleg yfirvöld og beitti sér
fyrir því að félagslegar stofnanir
risu í Kaupmannahöfn og víðar.
Hugsjónir sínar um almanna-
tryggingar og annað, sem miðaði
að félagslegu réttlæti, sóttu þeir
Bismarck og Lohmann til píetist-
anna þar sem þeir voru sjálfir
heimamenn. Fyrirmyndina var
m.a. að finna í Halle og víðar í
sambærilegum stofnunum, þar
voru brautryðjendurnir og þar var
reynslan – framtíðarsýnin um
mannúð og jafnrétti var þar einnig
þótt tíðarandinn væri slíkum hug-
sjónum ekki alltof velviljaður.
Spurning hagfræðinnar hlýtur
að beinast að rótunum, hvernig
varð velferðarkerfið til og í hvaða
tilgangi og hvernig verður því við
haldið? Mun það þrífast án rót-
anna, mun það þrífast án innri
hvata einstaklinganna til að gera
mannúðarhugsjónir að veruleika,
mun það þrífast án hugsjóna? Ég
heyrði ekki betur en slíkar hugs-
anir leituðu á huga þeirra Gylfa
og Ævars og þær eru sannarlega
tilefni til að varpa sér á kaf í
djúpu laugina og komast aðeins
undir yfirborðið í þessu efni.
Eftir Gunnar
Kristjánsson » Spurning hagfræð-
innar hlýtur að
beinast að rótunum,
hvernig varð velferð-
arkerfið til og í hvaða
tilgangi og hvernig
verður því við haldið?
Gunnar Kristjánsson
Höfundur er prófastur emeritus.
Kafað í djúpu laugina – um velferðarkerfið