Morgunblaðið - 08.12.2016, Page 88

88 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. DESEMBER 2016
VIÐTAL
Einar Falur Ingólfsson
efi@mbl.is
Snemma árs 2014 var frumflutt í leik-
húsinu Volksbühne í Berlín ópera í
fjórum hlutum, Der Klang der Offen-
barung des Göttlichen, eftir tón-
skáldið Kjartan Sveinsson og Ragnar
Kjartansson myndlistarmann. Á ís-
lensku nefnist verkið Kraftbirtingar-
hljómur guðdómsins og byggir á
Heimsljósi Halldórs Laxness. Það
var nær fimmtíu mínútur að lengd,
flutt af Film Orchestra Babelsberg
og Filmchor Berlin undir stjórn
Davíðs Þórs Jónssonar við drama-
tískar sviðsmyndir Ragnars, án leik-
ara á sviðinu.
Óperan vakti mikla athygli í Berlín
og var síðan sett upp í Borgarleikhús-
inu á Listahátíð í Reykjavík. Nú hef-
ur útgáfufyrirtæki sem Ragnar á í,
Bel-Air Glamour Records, ásamt The
Vinyl Factory, virtum útgefanda tón-
listar á vínyl, gefið tónlist Kjartans út
á tveimur plötum með ljósmyndum
úr uppfærslunni, en hún er einnig fá-
anleg í stafrænni útgáfu sem hægt er
að hlaða niður.
Kjartan vakti fyrst athygli
tónlistarunnenda sem einn meðlima
hinnar ofurvinsælu hljómsveitar Sig-
ur Rósar sem hann var í á árunum
1997 til 2012 og lék í henni á hljóm-
borð og gítar, auk þess að sjá mikið
um útsetningar hljómsveitarinnar.
Eftir að hafa ferðast með hljómsveit-
inni um heiminn í áratug hætti Kjart-
an því árið 2008 en hélt áfram að
vinna með félögum sínum í hljóð-
verinu, þar til hann sagði endanlega
skilið við sveitina fjórum árum síðar.
Hann lagði á þeim tíma stund á tón-
smíðanám við Listaháskóla Íslands
og var farinn að semja sjálfstæð tón-
verk. Þá hefur Kjartan unnið mikið í
samstarfi við aðra listamenn. Sam-
starfið við Ragnar hefur ekki síst ver-
ið fjölbreytilegt og gjöfult; auk sam-
vinnuverkefnisins Der Klang… má
nefna að Kjartan kemur fram í hinu
marglofaða myndbandsverki The
Visitors, hann samdi lögin fyrir inn-
setninguna Take me Here by the
Dishwasher, sem hópur gítarleikara
lék og söng án afláts, hann samdi tón-
listina sem hornaflokkur lék í litlum
báti sem sigldi síendurtekið milli
bryggja við Arsenale-bygginguna í
Feneyjum á Feneyjatvíæringum árið
2013, og þá samdi hann tónlistina við
aðra óperu, Krieg, sem einnig var
flutt í Volksbühne nú fyrr á árinu. Þá
hefur Kjartan öðlast talsverða
reynslu af því að semja kvikmynda-
tónlist og má nefna þrjár myndir eftir
Rúnar Rúnarsson: kvikmyndirnar
Eldfjall og Þresti og stuttmyndina
Síðasta bæinn. Svo hefur Kjartan
nokkuð unnið að upptökustjórn og
stýrt upptökum á plötum Ólafar Arn-
alds og Kristínar Önnu Valtýsdóttur.
Fullkomnun sem verður
aldrei fundin
Þrátt fyrir að Kjartan hafi komið
þetta víða við í tónlistinni er útgáfan á
Der Klang der Offenbarung des Gött-
lichen sú fyrsta á einkatónsmíðum
hans.
„Til að byrja með var ekkert rætt
um að gefa þetta út, ég þurfti bara að
semja tónlist fyrir uppfærsluna í
Berlín,“ segir Kjartan þegar sest er
niður að ræða um útgáfuna og tón-
smíðarnar. Hann hafði þá þegar sam-
ið tónlist við uppsetningu Kjartans
Ragnarssonar leikstjóra, föður Ragn-
ars, á Heimsljósi, en það var jólasýn-
ing Þjóðleikhússins veturinn 2011.
Kjartan telur að sú sýning hafi jafn-
vel kveikt í Ragnari að vinna áfram
með verk Halldórs Laxness.
„Mér hefur alltaf þótt vænt um
tónlistina sem ég vann fyrir sýn-
inguna, var nokkuð ánægður með
stefin og ákvað síðan að vinna áfram
með þau fyrir sýninguna í Berlín, þau
komu því flest úr leikhúsinu,“ segir
Kjartan.
„Eftir að ákveðið var að ráðast í
verkið hafði ég alveg ár í að semja
tónlistina. Til að byrja með gerðist
ekkert en svona hálfu ári fyrir frum-
sýninguna fór ég að vinna að þessu af
krafti og sá þá enn betur að annað
kom ekki til greina en að nota stefin
sem ég hafði samið fyrir leikhúsið.“
– Sviðsverkið vísar mjög ákveðið í
leikhús- og óperuhefð fyrri tíma, í hið
ægifagra og rómantík. Þú byggir upp
rómantískan en um leið mínimalískan
og endurtekinn hljómagang, ákveðna
sefjun; var þér sú leið strax ljós?
„Upphaflega átti þetta að vera
Wagnerískara,“ svarar hann og bros-
ir. „Og verkið er svo sem dramatískt.
Ég held að þessi endurtekning og
mínimalismi hæfi verkinu mun betur
en óstöðvandi dramatík allan tímann.
Í henni er ákveðin hógværð sem hæf-
ir leikmyndinni.
Það eru markviss ris í köflunum
fjórum en tónlistin er ekki frek, hún
fær tíma, verður smám saman
dramatískari áður en hún minnkar
aftur.“
– Það vantar nú ekki dramatíkina í
verkið og það hrærði við tilfinningum
margra. Við frumsýninguna í Berlín
sat til að mynda við hlið mér kona
sem hágrét.
Finnst þér eftirsóknarvert að
hræra á þann hátt við tilfinningum
áheyrenda?
„Útkoman var bara tónlist sem ég
kann að meta. Auðvitað er maður allt-
af að leita að einhverri fullkomnun en
finnur hana aldrei. En að ná þó að
komast nærri einhverju sem maður
er sáttur við er ánægjulegt.“
Þegar spurt er hvort Kjartan hafi
einhverja skilgreinanlega hug-
myndafræði um það hvernig hann
kýs að skrifa tónlist sína út fyrir
hljóðfæri segir hann ekki svo vera.
„Í þessu verki er ég sem dæmi með
fá stef og fer því óhjákvæmilega að
leika mér með þau því við gengum út
frá því að verkið yrði 40 til 50 mín-
útur. Það kom frekar auðveldlega. Ég
er að breyta dúrstefjum í mollstef,
spegla og snúa þeim við og hreyfi þau
ryþmískt til og í sjálfu sér er það ekki
flókið – meira og minna 19. og jafnvel
18. aldar aðferðir í tónsmíðum. Tón-
málið er mjög hefðbundið. En það
kom meira ómeðvitað en sem meðvit-
aður ásetningur. Svo kemur inn í það
mínimalisminn, sem hefði nú verið
bannaður á þeim öldum, endurtekn-
ingarnar og slíkt. Þetta eru mikið
sömu tóntegundirnar – eins og
mantra.“
Byrjaði sem kántrí-melódrama
Þegar Kjartan er spurður út í sam-
starfið við Ragnar, sem hefur staðið í
fimm ár, segir hann þetta tónverk,
Der Klang…, skera sig nokkuð úr því
það hafi verið samvinnuverkefni. Í
öðrum hefur hann komið með tónlist
inn í verk Ragnars. Segir Ragnar
honum þá hvers konar tónlist hann
þarf?
„Lagið fyrir Feneyjaverkið S.S.
Hangover átti líka að vera Wagner-
ískt!“ segir hann og brosir. „Annars
ræðum við þetta ekkert mjög mikið,
hann treystir mér fyrir því að koma
með það sem þarf. Í Dishwasher eru
tíu lög sem fléttast inn í hvert annað; í
því fyrsta sem ég samdi þar ímyndaði
ég mér hvers konar lag Raggi myndi
semja – byrjaði á einhverju kántrí-
melódrama og flækti það svo. Ég
reyni bara að skilja hann og vinn út
frá því.“
– Svo hefurðu gert nokkuð af því að
semja fyrir kvikmyndir – þú ert mikið
samvinnutónskáld.
„Já, ætli það megi ekki segja það.
það er hvetjandi að vera í góðu sam-
starfi. Það gefur manni þetta auka
rými til að fara út fyrir sjálfan sig,
sem mér finnst gott. Og í kvikmynda-
músík, sem er mjög opið form, gerist
oft eitthvað sem öðlast framhaldslíf.
Formið er svo opið að oft þarf enga
framvindu. Lögin eða stefin geta ver-
ið opin í báða enda og það getur verið
þægilegt. Þau þurfa að þjóna hinu
sjónræna en möguleikarnir eru mikl-
ir. Stundum er bara um að ræða stef
sem lifa í fimm sekúndur, það þarf
ekkert að byggja neitt upp, þau fljóta
bara í einhverri stemningu og mér
finnst það mjög skemmtilegt. Og í
þeirri vinnu koma oft upp hugmyndir
sem lengi má vinna með áfram. Eftir
að hafa unnið að bíómynd á maður
stundum bunka af stefjum.
Mér finnst mjög gaman að fylgjast
með í kvikmyndaferlinu. Byrja á að
lesa handritið og velta stemningunni
fyrr mér og svo sé ég hráklipp og
byrja að semja tónlistina við þau.
Þetta er ákveðið þjónustuhlutverk en
mjög mikilvægt. Maður hefur séð
kvikmyndir sem lofa mjög góðu en
eru ónýtar því tónlistin virkar ekki.“
– Í slíku samstarfi skiptir sveigjan-
leiki listamanna máli. Skiptir hljóm-
sveitarbakgrunnur þinn þar máli, að
kunna að sættast á málamiðlanir og
kasta hugmyndum á milli?
„Já, já. Hljómsveitarárin eru aðal-
skólinn,“ svarar Kjartan, hugsar sig
svo um og bætir brosandi við: „Ég
held samt að ég sé sveigjanlegri nú en
ég var þá! En ég hef reynt margt í
músík og það sem ég lærði í Listahá-
skólanum hefur svo sem líka skipt
máli.“
Vill líka fá að spila á rafmagns-
gítar og trommusett
– Hvað gaf það þér sem reynslan
kenndi þér ekki, eins og það að út-
setja og semja fyrir Sigur Rós?
„Ég vildi verða betri í þessum hefð-
bundnu hlutum, eins og útsetningum,
tónsmíðaaðferðum og hljómfræði. Ég
vildi sækja í fræðigreinar en í skól-
anum hins vegar var mikil áhersla
lögð á það að vera skapandi og gera
eitthvað sniðugt, sem ég hafði ekkert
mjög mikinn áhuga á. Ég lærði samt
hitt og þetta, ekki síst í hljóm-
fræðitímum þegar maður var að
greina Wagner, Debussy og slíkt.
Ég vildi styrkja grunninn minn. En
fyrir mér er svo eðlilegt að búa til
músík, ég hef alltaf gert það og hef
ekki þurft hvatningu til þess – þótt
það sé að verða mikilvægara nú þeg-
ar ég er orðinn eldri og staðnaðri.“
Hann glottir. „Og það er ekki eins og
ég sé alltaf að skapa tónlist, ég geri
margt annað, kannski of margt ann-
að… En þegar ég er að semja eru það
oft tarnir sem taka tíma.“
– Verður tónlistin til við píanóið?
„Bæði og. Þó alltaf minna og
minna. Ég spila orðið svo lítið á hljóð-
færi að tengingin við þau verður alltaf
minni og minni. En ég er alltaf með
„Hljómsveit-
arárin eru
aðalskólinn“
 Kjartan Sveinsson segist hafa verið heppinn með það
að geta og mega gera það sem hann langar til að gera
Félagar Kjartan Sveinsson og Ragnar Kjartansson á sviðinu í Volksbühne.