Fréttatíminn - 03.09.2016, Blaðsíða 28

28 | FRÉTTATÍMINN | Laugardagur 3. september 2016
Sagan með uppsteyt við höfundinn
Djöflaeyjan er sagnamennska sem Íslendingar hafa
elskað í þúsund ár; frásögn af raunverulegu fólki og
atburðum sett fram með list skáldskaparins. Segja má
að þessi aðferð sé svo samofin íslenskri menningu að
Íslendingar hafi óvart búið til nútíma skáldsöguna innan
Íslendingasagna. Þeir hafi ætlað að stundað sagnfræði
en ekki ráðið við sig og misst sig í sagnamennsku. Þótt
reynt hafi verið að halda bókmenntaumræðu á Íslandi
innan marka listarinnar vill hún helst vera á beit á mörk-
um sagnfræði og skáldskapar, einhvers staðar á milli
Sumarhúsa og Vetrarhúsa. Það þykir auðgandi fyrir
sálina að lesa Gunnarshólma en enn frekar ef fólk finnur
Gunnarshólma sjálfan og gengur á hann.
Sem kunnugt er voru sögur Þórarins Óskars Þórar-
inssonar, Agga, kveikjan að bókum Einars Kárasonar.
Framan af var samstarf þeirra kátt og glatt, eins og
sjá á myndinni hér að ofan þar sem þeir brosa framan
í heiminn með aðalpersónunni sjálfri, Bóbó á Holtinu.
Þetta er í raun einstök mynd af íslenskum sagnaarfi.
Ímyndið ykkur ef við ættum mynd af Agli Skallagríms-
syni, óþekktum sagnaþul og Snorra Sturlusyni brosandi
framan í okkur; þræðinum sem liggur frá raunveruleik-
anum í gegnum munnlega sagnageymd að bókmennta-
verkinu. Eftir því sem Djöflaeyjan reis hærra, seldist
meira og víðar, varð að leikriti og bíó, vildi Aggi eigna
sér stærri hluta sögunnar og krafði Einar um viðurkenn-
ingu sem meðhöfundur, hið minnsta. Það var hins vegar
óravegur frá sögum Agga og bók Einars, jafn langur og
frá dagbókum Magnúsar Hj. Magnússonar að Heimsljósi
Halldórs Laxness.
Reglulega spretta upp heitar deilur um mörkin
milli skáldskapar og raunveruleika, nú síðast um bók
Hallgríms Helgasonar um ævi Brynhildar Georgíu
Björnsson, Konan við þúsund gráður. Það er á þessum
vatnaskilum raunveruleika og skáldskapar sem mesta
lífið er í umræðunni. Thor Vilhjálmsson þurfti að ganga
einn með sínar uppdiktuðu persónur þar til hann skrif-
aði bók um Einar Benediktsson ungan og var eftir það
yndi allra landsmanna. Þessi skil að baki Djöflaeyjunni
eru sérstök fyrir það að sagnfestukenningin holdgerðist
í Agga og hótaði rithöfundinum málaferlum. Ég veit ekki
hvort einhver bókmenntafræðingurinn hefur rannsak-
að það, en mér kæmi ekki á óvart þótt þau leiðindi öll
hafi gert Einar enn ákafari bókfestumann, svo mik-
inn að hann hefur skrifaði bæði skáldskap og ritgerð-
ir sem styrkja sýn okkar á rithöfundinn á ritunartíma
Íslendingasagna.
Eins og við uppsetningu Þorleifs Arnar Arnarsson-
ar á Englum alheimsins mun þetta samspil skáldskapar
og raunveruleika spila sína rullu í uppfærslu Þjóðleik-
hússins á Djöflaeyjunni. Eins og Aggi umbreytti atburð-
um í sagnamennsku og Einar hvoru tveggja í skáldskap,
þannig mun leikhúsið vinna með allt þetta til að búa til
enn nýtt verk. Það sést til dæmis af því að Aggi hengir
upp ljósmyndir sínar af fyrirmyndum persóna Einars á
ganga leikhússins. Djöflaeyjan er þannig lagkaka, þar
sem hvert lag fyrir sig heimtar að fá að halda áfram að
spinna þráðinn. Persónurnar spinna sögur jafnvel eftir
að þær eru dánar. Þannig var Aggi sakaður um það fyrir
fáum árum að hafa láðst að tilkynna andlát ömmu sinn-
ar, Gógóar, í bók Einars, svo Tryggingastofnun greiddi
ellilífeyri hennar inn á bók mánaðarlega í tíu ár eftir að
hún dó í Fargo í Minnesota. Atburðir sem vel má sjá fyrir
sér í bók Einars, en eru það ekki.
verk; frábærar metsölubækur, frá-
bær og vinsæl leiksýning og frábær
mynd sem sló aðsóknarmet. Þetta
er fáheyrð sigurganga á rétt rúm-
um áratug.
Fyrir tveimur árum setti Þjóð-
leikhúsið upp Engla alheimsins,
verk frá svipuðum tíma og sem
hafði notið álíka velgengni eins
og sögur Einars. Í þeirri sýningu
brugðu Þorleifur Örn Arnarson og
félagar á það ráð að vinna úr öllu
samtímis; raunverulegum persón-
um sem voru kveikja sögunn-
ar, sögunni sjálfri, bíómyndinni
og viðtökusögu alls þessa, ásamt
breyttum hugmyndum um geð-
veiki, meðvirkni, snillinginn og
allskonar.
Áhorfendur að Djöf laeyjunni
geta ekki vænst slíks karnivals. Eft-
ir sem áður verður ekki bara saga
Einars á sviðinu heldur margt ann-
að; sagan að baki sögu Einars og
sagan sem hefur spunnist síðan
sagan var sögð.
Endursköpun töffheita
Það á eftir að koma í ljós á sviðinu
hversu vel sagan af þessum menn-
ingarlega tómarúmi fátæks fólks,
sem var nýflutt úr sveitinni í hús-
næðishark á mölinni eftir seinna
stríð, skilar sér til nútímans.
Kannski upplifum við það öðruvísi
í dag þegar við höfum gengið enn
lengra inn í tómið.
Þó þrjátíu ár séu ekki langur
tími hafa hugmyndir okkar um
alkóhólisma og meðvirkni breyst.
Líka hugmyndir okkar um fátækt
og mannlega reisn. Að ekki sé talað
um töffaraskap.
Líklega er Baddi mesti töffari
íslenskra bókmennta. Kjartan
Ragnarsson lét hann keyra inn
á sviðið í gljáfægðum Cadillac.
Hvaða önnur persóna íslenskra
bókmennta stæði undir slíkri inn-
komu. Kádílákur, Zippo, hvítur
stuttermabolur og leðurjakki voru
táknmyndir töffaraheita árið 1987.
Kannski ekki í dag.
Einar Kárason er helsti töffari
íslenskra bókmennta. Hann hefur
best allra varðveitt karlmannlegan
svala sem Steinn Steinarr og fleiri
þróuðu meðan Reykjavík var að
breytast úr þorpi í bæ. Það er því
nokkur Einar í Badda. Og Baddi í
Einari, maður sem dreymir um að
keyra yfir Bandaríkin á Cadillac.
Leikhúsfólkið þarf því að komast
í gegnum Einar til að setja nýjan
töffaratón í Badda.
Prins verður frekja
En Baddi er líka ein sterkasta
harmsögupersóna íslenskra bók-
mennta. Hann er maður tveggja
heima sem gat í hvorugum lifað.
Hann passaði ekki inn í Ameríku
vegna þess að hann var íslenskur
lúði og hann passaði ekki inn í
Reykjavík vegna þess að hann am-
erískur töffari. Lífið er honum ekki
samboðið og hann er ekki samboð-
inn lífinu.
Harmsaga Badda er líka sagan
af hinum fagra sveini sem þúsund
konur eyðileggja með eftirlæti.
Hann er alinn upp eins og prins og
er því alls ófær um að takast á við
lífið. Eftirlætið býr til frekju sem
tortímir þeim sem dekstra hana.
Þetta er þekkt vandamál. Því
hefur til dæmis verið haldið fram
að dekstur afrískra mæðra við syni
sína haldi aftur af þróun Vestur-
-Afríku. Fólk hefur haldið því fram
að þetta mein hrjái enn samfélag
afrískra Ameríkana. Og við þekkj-
um svo sem mörg dæmi þessa í
okkar samfélagi, drengi sem hafa
verið aldir upp sem prinsar og
orðið óalandi og óferjandi frekjur,
karlfauskar.