Álit: tímarit löggiltra endurskoðenda - 01.01.1988, Síða 22

lega umhverfi sem fyrirtæki hér á landi starfa í og þær
breytingar sem mér sýnist að gera þurfi á þessu um-
hverfi.
Við gerum okkur öll grein fyrir að íslenskt þjóðfélag
hefur sérstöðu að því leyti að hér eru það einungis 250
þúsund sálir sem eru að basla við að gera út sjálfstæða
þjóðarskútu og halda uppi sjálfstæðu réttarríki. Fá-
mennið og hið persónulega návígi sem því fylgir hefur
margvísleg áhrif á afstöðu okkar til manna og málefna,
þar á meðal afstöðu okkar til þess hvaða reglur skuli
gilda um atvinnurekstur í landinu.
Paö efnahagslega atriði sem tvímælalaust hefur haft
hvað afdrifarfkust áhrif á rekstur og stöðu atvinnufyrir-
tækja hérlendis er veik eiginfjárstaða atvinnurekstrarins
sem bæði stafar af litlum eiginfjárframlögum við stofn-
un fyrirtækja, tæpri rekstrarafkomu og getuleysi eða
tregðu eigenda til að bæta eiginfjárstöðuna með nýjum
áhættuframlögum síðar. Lítið eigið fé kallar á mikið
lánsfé og í helstu atvinnugreinum okkar hefur fyrirtækj-
um verið tryggður aðgangur að stofnlánum hjá opinber-
um fjárfestingarlánasjóðum og rekstrarlánum í formi
afurða- og framleiðslulána en rekstarlánakerfinu var til
skamms tíma stjórnað af Seðlabankanum. Margir þeir
sem atvinnurekstur stunda hafa sem sagt verið haldnir
mikilli lántökugleði en hafa sýnt takmarkaða getu eða
vilja til að leggja fram eigið áhættufé.
Auðvitað má með fullum rökum segja að það ástand
sem ég nú lýsti megi að mestu skýra með hinu pólitíska
baksviði í landinu. Til skamms tíma héldum við dauða-
haldi í vaxtakerfi sem löngu var gengið sér til húðar og
tryggði lántakendum ef ekki neikvæða þá að minnsta
kosti það lága raunvexti að eftirsókn eftir lánsfé var
gegndarlaus. Furðu margir íslendingar virðast hafa litið
á það sem nánast þjóðhættulega starfsemi að leggja
fram eigið fé til fyrirtækjarekstrar og sú afstaða hefur
endurspeglast í máli margra þingmanna þegar reglur
um skattlagningu hlutabréfaeignar og arðs af hlutafé
hafa verið til umræðu á Alþingi.
Raunvextir hafa hækkað mjög mikið upp á síðkastið
en það hefur ekki enn læknað þessa ásókn í lánsfé sem
svo lengi hefur einkennt fjármálalíf okkar. Reglur um
skattalega meðferð hlutabréfaeignar og arðs hafa verið
lagfærðar nokkuð en enn vantar mikið á að þær séu
komnar í það horf sem vera þarf. Enn virðist stór hluti
þjóðarinnar líta á þá sem kaupa hlutabréf í atvinnufyr-
irtækjum sem þjóðhættulega kapitalista. Enn heyrist
hæst í þeim sem telja að gera þurfi lántakendum lífið
sem léttast en þær raddir eru fáar sem minna á rétt-
mæta hagsmuni sparifjáreigenda, hagsmuni þess þögla
hóps sem sýnir ráðdeild og sparsemi og leggur fé til
hliðar í stað þess að taka þátt í eyðslukapphlaupinu.
Ef litið er til hins réttarfarslega umhverfis má einnig
sjá ýmis merki þess bæði í löggjöf og réttarframkvæmd
að sá sem skuldum er hlaðinn og getur ekki staðið í
skilum nýtur biðlundar og endalausrar samúðar.
Varðandi löggjöfina vil ég nefna þau ákvæði gjald-
þrotalaga sem beina fyrirtæki inn í gjaldþrotaskipti ef
ljóst má vera að það á ekki fyrir skuldum. Mér var lengi
búið að finnast að ákvæði eldri gjaldþrotalaga um
skyldu stjórnenda félaga til að gefa þau upp til gjald-
þrotaskipta við slíkar aðstæður væru ekki nægilega skýr
og það olli mér undrun þegar núgildandi lög voru sett á
árinu 1978 að ekki var gerð marktæk tilraun til að lag-
færa þetta atriði. Þá má ljóst vera að lagaskylda um
þetta efni er lítils virði ef ekki fylgja hæfileg viðurlög ef
út af er brugðið. Fleiri atriði mætti nefna varðandi
hugsanlegar breytingar á gjaldþrotalögunum sem
stefndu í þá átt að koma í veg fyrir að fyrirtæki sem í
reynd er gjaldþrota geti haldið áfram starfsemi sinni
nema fjárhagur þess sé endurskipulagður án tafar. Ekki
þarf að leita lengra en til Danmerkur eða Noregs um
fyrirmyndir að lagaákvæðum sem geta orðið til bóta á
þessu sviði.
Varðandi almenna réttarframkvæmd skal nefnt að ég
hef í starfi mínu oft undrast það hve seint getur gengið
að fá framkvæmd uppboð á eignum sem veðsettar eru
til tryggingar lánum. Þessu skylt, en þó annars eðlis, er
það fyrirbrigði að skuldari sem er í langvinnum vanskil-
um á veðskuldum getur tafið að uppboð nái fram að
ganga með því að bera fram endurtekin sýndarmót-
mæli, og beita áfrýjunum til Hæstaréttar, á öllum stig-
um uppboðsmeðferðarinnar.
Til viðbótar því sem ég nú hef sagt um réttarum-
hverfið í rekstri atvinnufyrirtækja vil ég minnast stutt-
lega á ástand almennrar félagalöggjafar í landinu. Ég
tel að mikið vanti á að þessi löggjöf sé í því horfi sem
vera þarf. Mig hefur undrað hve langan tíma hefur tek-
ið að undirbúa ýmsar nauðsynlegar breytingar á lögum
um hlutafélög og það olli vissulega vonbrigðum að það
frumvarp sem loks var lagt fram um þetta efni skyldi
ekki vera afgreitt á síðasta þingi. Gildandi löggjöf um
samvinnufélög er frá árinu 1937 og engin löggjöf er til
um sameignarfélög enda þótt það sé annað algengasta
félagsform hér á landi. Ljóst er því að mjög þarf að
taka til hendinni á þessu sviði hið snarasta.
Heilbrigðari leikreglur í fjármálum fyrirtækja ásamt
markvissari lagaákvæðum og lagaframkvæmd á þessu
sviði mundu auðvelda endurskoðendum það starf að
fjalla af hlutleysi og áreiðanleika um rekstur og efnahag
þeirra viðskiptafyrirtækja sinna sem komin eru í um-
talsverðan rekstrarvanda. En þótt umbætur verði gerð-
ar á þessum sviðum mun alltaf verða mjög vandasamt
fyrir endurskoðendur að vinna störf fyrir fyrirtæki sem
liggja á sjúkrabeði og eru ef til vill komin á gjörgæslu-
deild. Ég tel því að það hafi verið mjög tímabært að
fjalla um ýmsar hliðar á málefnum slíkra fyrirtækja á
þessari ráðstefnu og tel nauðsynlegt að umræðu um þau
sé haldið áfram í okkar hópi með hliðsjón af framvindu
á þessu sviði á næstu misserum.
22