Fréttablaðið - 14.10.2017, Blaðsíða 82

Ein eftirlætisiðja banda-rískra sagnfræðinga er að setja saman lista yfir bestu og verstu forsetana í sögu landsins. Meðal þeirra sem undantekningarlítið
lenda á síðarnefnda listanum er James
Buchanan, sem sat í Hvíta húsinu frá
1857-61. Buchanan er legið á hálsi
fyrir að hafa algjörlega litið fram hjá
þeirri tifandi tímasprengju sem deil-
urnar um þrælahald voru í Banda-
ríkjunum og leiddu skömmu síðar til
blóðugrar borgarastyrjaldar í landinu.
Það kom þó í hlut Buchanans for-
seta að skiptast á skilaboðum við
Viktoríu Bretlandsdrottningu þann
19. ágúst árið 1858. Um var að ræða
vígsluathöfn ritsímastrengs sem
lagður hafði verið milli Írlands og
Nýfundnalands um djúpa ála Atl-
antshafsins. Strengurinn var ófull-
kominn og drjúgan tíma tók að bera
skilaboðin um hann. Engu að síður
þótti strengurinn boða byltingu í
fjarskiptum, enda margfalt fljótlegri
en bréfsendingar með póstskipum.
Framfarir á sviði ritsímatækn-
innar um miðja nítjándu öld voru
svo skjótar að undrum sætir. Vöxtur
alþjóðaviðskipta og hagsmunir ríkis-
stjórna og hernaðaryfirvalda leiddu
til mikillar eftirspurnar eftir kröftugri
samskiptatækni. Uppfinningamenn
sem duttu niður á snjallar útfærslur
gátu gert sér vonir um stórgróða og
fjárfestar slógust um að setja fé í verk-
efni á þessu sviði.
Unnið var að þróun fyrstu ritsíma-
kerfanna samtímis í Evrópu og Norð-
ur-Ameríku á fjórða áratug nítjándu
aldar. Vestanhafs var það hugvitsmað-
urinn Samuel Morse sem sendi fyrstu
ritsímaskilaboðin um nokkra vega-
lengd (þrjá kílómetra) árið 1838. Enn
áttu þó eftir að líða sex ár uns Morse
tókst að koma upp fyrsta eiginlega rit-
símakerfinu, en þá lánaðist honum
að flytja skilaboð frá Washington til
Slegið á þráðinn
Stefán Pálsson skrif-
ar um tækniáform
sem ekki rættust.
Saga
til næsta
bæjar
Í bókinni Söguþráðum símans vakti sagnfræðingurinn Heimir Þorleifsson athygli á því tómlæti sem Íslendingar sýndu ritsímamálinu árið 1860.
Baltimore. Þá þegar var hafist handa
við að leggja ritsímalínur um þver og
endilöng Bandaríkin. Í Evrópu varð
þróunin með svipuðum hætti. Línur
voru fyrst lagðar milli mikilvægustu
borga, síðar milli landa og með tím-
anum þéttist kerfið svo jafnt og þétt
með þeim afleiðingum að afskekkt-
ustu svæði komust í samband.
Höfin sigruð
Fyrstu ritsímalínurnar voru á staurum
á landi, en víða háttaði þó svo til að
æskilegt þótti að koma þeim í vatn.
Árið 1849 var ritsímaþráður lagður í
Rínarfljót með góðum árangri og þá
þegar voru fjárfestar og tæknimenn
farnir að huga að möguleikanum á því
að tengja Bretland og meginland Evr-
ópu yfir Ermarsundið. Enski athafna-
maðurinn og verkfræðingurinn John
Watkins Brett fékk leyfi frá frönskum
stjórnvöldum til að leggja ritsíma-
streng yfir sundið. Lauk þeirri fram-
kvæmd árið 1850 og misserin á eftir
var nýjum strengjum bætt við milli
Bretlands, Hollands og Belgíu, yfir
Írlandshaf og milli eyja í Danmörku.
Rekstur þessara sæstrengja gekk að
mestu áfallalaust og skilaði eigend-
unum góðum hagnaði. Þess gat því
ekki orðið langt að bíða að fjárfestar
fengju augastað á enn stærra verk-
efni: lagningu strengs milli Evrópu og
Norður-Ameríku.
Það var auðkýfingur frá Massachus-
etts, Cyrus West Field að nafni, sem
reið á vaðið. Field þessi hafði auðgast
gríðarlega á pappírsframleiðslu og
sest í helgan stein hálffertugur að
aldri. Eftir nokkur ár í vellystingum
tók honum að leiðast aðgerðaleysið
og hann hóf að svipast um eftir nýjum
áskorunum.
Hin ört vaxandi ritsímatækni vakti
áhuga Fields og hann kom að fjár-
mögnun ritsímalínu milli New York
og Nýfundnalands og Nova Scotia
árið 1854. Þá þegar virðist hugmyndin
um streng yfir Atlantshafið hafa verið
farin að gerjast. Stofnað var félag um
verkefnið, nauðsynlegra leyfa aflað og
gengið frá fjármögnun. Framkvæmdir
við lagninguna hófust á árinu 1857
og í ágúst árið eftir var strengurinn
tilbúinn til notkunar sem fyrr sagði.
Skeyti Bretadrottningar var rétt um
hundrað orð og það tók símskeyta-
mennina sautján klukkustundir að
koma því til skila. Svar bandaríska
forsetans var nokkru styttra og tók því
einungis tíu klukkustundir í sendingu.
Fáir myndu hrópa húrra fyrir slíkum
gagnaflutningshraða nú um stundir,
en árið 1858 þótti það stórafrek.
Frumkvöðlinum Field var hampað
sem hetju og hluthafar í ritsímafyrir-
tæki hans sáu fram á svimandi hagnað
af rekstrinum. Bandarískt stórblað
gekk svo langt að kalla strenginn „átt-
unda undur veraldar“.
En ævintýrið snerist fljótt upp í
martröð. Ritsímafélagið hafði ekki
undan að taka við skilaboðum
til sendingar og strengurinn var í
stöðugri notkun allan sólarhring-
inn. Stöðugt verr gekk þó að senda
skilaboðin og þegar yfirtæknimaður
félagsins freistaði þess að auka afköst-
in með því að hækka spennuna brann
strengurinn yfir. Ballið var búið eftir
aðeins um hálfs mánaðar rekstur. Úti-
lokað var að fiska sæstrenginn upp til
viðgerðar. Öll fjárfestingin varð ónýt
á einu bretti, stofnandinn Field féll
samstundis af stallinum og varð að
athlægi.
Nýrra leiða leitað
En þótt þessi fyrsta tilraun til fjar-
skipta yfir Atlantshafið hafi mis-
heppnast svo herfilega, var áhuginn
enn til staðar. Sumir töldu að rétt
væri að koma nýjum og fullkomnari
sæstreng fyrir á svipuðum slóðum,
enda væri það stysta leiðin milli enda-
stöðva. Aðrir töldu krók betri en keldu
og skynsamlegt væri að velja lengri
leið fyrir ritsímann, en stytta um leið
þá kafla sem lægju neðansjávar. Þann-
ig myndi ritsíminn liggja til Afríku,
fara til Grænhöfðaeyja, þaðan stystu
leið til Brasilíu og loks til Bandaríkj-
anna um Karíbahafið.
Þótt þessi útfærsla stytti sæstrengs-
lögnina verulega töldu ýmsir verk-
fræðingar að það dygði ekki til. Allt-
of áhættusamt var að þeirra mati að
treysta á kapla sem lægju um löng haf-
svæði og sem útilokað væri að lagfæra
ef eitthvað færi úrskeiðis.
Í þeim anda var stofnað félag um
lagningu ritsíma frá Kaliforníu til
Moskvu eða St. Pétursborgar. Skyldi
sú símalögn liggja um Alaska, yfir
Beringssundið til Rússlands og þaðan
um Síberíu þvera allt til Evrópu. Slík
leið hefði orðið ógnarlöng og gríðar-
lega erfið í uppsetningu, sem segir sitt
um hversu mikið fjárfestum fannst
til vinnandi að losna við að sökkva
nýjum streng í djúpið.
Síberíuhugmyndin átti ákafa fylgis-
menn en fleiri voru þó efins. Ljóst var
að mörg þúsund kílómetra línulögn
í Síberíu, langt frá mannabyggðum,
yrði óhemjudýr og afar tímafrek í
smíði. Rekstrarkostnaður á ritsíma
umhverfis mestallan hnöttinn yrði
mikill og það sem verst var: erfitt yrði
að koma í veg fyrir að samskiptin yrðu
hleruð, sem rýrði stórlega notagildið
fyrir ríkisstjórnir og hernaðaryfir-
völd. Sama vandamál var raunar upp
á teningnum varðandi suðurleiðina.
Á norðurhjara
Til að komast hjá þessum vandamál-
um kviknaði hugmyndin um þriðju
útfærsluna: norðurleiðina. Með henni
yrðu Evrópa og Norður-Ameríka
tengdar með símalögn sem þræddi
eyjar í Norður-Atlantshafi: Suður-
eyjar, Færeyjar, Ísland og Grænland.
Vissulega væri þar við erfið náttúruöfl
að glíma, en á móti kæmi að lengstu
einstöku neðansjávarkaflarnir væru
miklu styttri en annars staðar væri
mögulegt á leið yfir Atlantshafið.
Hugmyndin að þessari leið mun
hafa komið frá enskum verkfræðing-
um, en það var bandarískur uppfinn-
ingamaður, Taliaferro Preston Shaff-
ner, sem tók hana upp á arma sína.
Shaffner þessi var gamall samverka-
maður Samuels Morse og útgefandi
áhrifamesta tímarits Bandaríkjanna á
sviði ritsímamála. Orð hans höfðu því
mikið vægi hjá stjórnmálamönnum
jafnt sem fjárfestum.
Shaffner hafði snemma komist að
þeirri niðurstöðu að útilokað væri að
leggja ritsímastreng yfir Atlantshafið
þvert. Árið 1854 hélt hann til Dan-
merkur og taldi stjórnvöld þar á að
veita honum einkaleyfi til hundrað
ára til reksturs ritsímastrengs um
hjálendurnar í norðrinu. Með einka-
leyfið að vopni safnaði hann svo sam-
starfsaðilum og fjárfestum vestan hafs
og austan.
Næstu árum varði Shaffner að
miklu leyti í rannsóknir á aðstæðum
í norðurhöfum. Í því skyni kom hann
meðal annars til Íslands árið 1860,
tók land á Djúpavogi og hélt þaðan
norður fyrir land og loks suður Kjöl
um Þingvelli og til Reykjavíkur, en
þar lá hin fyrirhugaða leið ritsím-
ans. Shaffner fékk hagfræðinginn og
þingmanninn Arnljót Ólafsson sér til
aðstoðar og tók Arnljótur síðar upp
mál tengd línulögninni á Alþingi.
Erindi Arnljóts fékk heldur dræmar
undirtektir og sáu þingmenn helst
ástæðu til að amast við því að bændur
væru skyldaðir til að leggja land undir
línulögn bótalaust.
Í bókinni Söguþráðum símans vakti
sagnfræðingurinn Heimir Þorleifsson
athygli á því tómlæti sem Íslendingar
sýndu ritsímamálinu árið 1860. Hefðu
áformin náð fram að ganga hefðu
landsmenn tengst nýjasta og for-
vitnilegasta tæknikerfi sinnar tíðar
og allir möguleikar til samskipta við
Danmörku tekið stakkaskiptum.
Þrátt fyrir að íslensk tímarit og frétta-
blöð hefðu öðru hvoru getið um rit-
símatæknina, virðast Íslendingar
ekki hafa haft nokkurn möguleika á
að skynja þau tækifæri sem í henni
fólust. Jafnvel velgjörðarmenn Shaffn-
ers hér á landi virðast ekki hafa litið
á ritsímann sem sérstaklega nytsamt
tæki fyrir Íslendinga, heldur vildu þeir
greiða götu hans af gestrisni og stolti
yfir að frægir útlendingar legðu leið
sína til landsins.
Ekkert varð heldur úr áformunum
um norðurleiðina. Eftir að bandarísku
borgarastyrjöldinni lauk og efnahagur
Bandaríkjanna tók að glæðast á ný,
tóku Field og félagar hans upp rit-
símaþráðinn að nýju. Árið 1866 tókst
þeim að leggja nýjan streng yfir þvert
Atlantshafið og að þessu sinni brást
tæknin ekki. Þar með var öllum hug-
myndum um aðrar og lengri ritsíma-
lagnir sjálfhætt. Máttu Íslendingar því
bíða í nærri hálfa öld eftir að komast í
samband við umheiminn.
Ballið var Búið eftir
aðeinS um hálfS mán-
aðar rekStur.
ERTU LÖNGU HÆTTUR AÐ TAKA Í NEFIÐ
EN SITUR UPPI MEÐ SKEMMDIRNAR!
Hlíðasmára 9 • Kópavogi • S. 893 0098 • snyrt@snyrt.is • www.snyrt.is
Snyrtistofan Ha lik
Okkar sérsvið er
háræðaslitsmeðferðir.
Fyrir þá sem vilja
alvöru árangur !
1 4 . o k t ó b e r 2 0 1 7 L A U G A r D A G U r38 H e L G i n ∙ F r É t t A b L A ð i ð
1
4
-1
0
-2
0
1
7
0
4
:2
5
F
B
1
1
2
s
_
P
0
9
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
8
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
1
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
3
1
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
D
F
8
-9
4
B
4
1
D
F
8
-9
3
7
8
1
D
F
8
-9
2
3
C
1
D
F
8
-9
1
0
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
2
B

F
B
1
1
2
s
_
1
3
_
1
0
_
2
0
1
C
M
Y
K