Morgunblaðið - 06.05.2017, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. MAÍ 2017
Allt streymir“ var niðurstaða Herakleitosar frá Efesos semsagði að við stigjum aldrei tvisvar í „sömu“ ána. Þetta varí árdaga heimspekinnar en kemur mörgum enn á óvartþegar við finnum þessum sannindum stað í málveruleika
okkar. Íslenskan er í flokki elstu núlifandi tungumála heims. Nú-
tímafólk getur lesið vandræðalaust þúsund ára gamla texta sem
væru þeir á móðurmálinu. Framburðurinn hefur að vísu breyst tölu-
vert en rituð birtingarmynd
síður.
Samt hefur allt breyst og
við tölum aldrei „sama“
málið frá kyni til kyns. Ytri
aðstæður, hugmyndaheimur
og orðaforði streyma fram.
Í fornum barnagælum er
talað meira um fley og
fagrar árar, knerri, sverð
og víkinga en okkur er
tamt; sagt er frá ferðum og
orustum stráka sem réðu
ráðum sínum á þingum,
keyptu ambáttir og sigldu
um til að fella mann og
annan. Í þessum sagna-
heimi var mönnum tamt að
tala um alla og vísa þannig
til allra viðstaddra. Kon-
urnar voru heima með
börnin eins og enn tíðkast
víða. Þær voru ekki hluti af
þeim hópi sem þurfti að
ávarpa á mannþingum. Síð-
an hafa tímarnir breyst og
við kjósum því sum að tala um öll en ekki „bara“ alla þegar átt er
við bæði menn og konur.
Mikilsverður þáttur í máluppeldi er að tengja ungt fólk við fortíð-
ina með orðfæri og orðtökum sem eiga rætur í horfnum tíma. Við
notum t.d. ennþá orðið eldhús þótt maturinn sé ekki lengur eldaður í
bókstaflegum skilningi. Þá sjaldan við eldum tölum við um að grilla.
Málið geymir innsýn í veruleika sem eitt sinn var: Sólin var dóttir
Mundilfara, dregin um himininn í kerru, en tveir úlfar hlupu á und-
an og eftir líkt og við sjáum enn þegar rosabaugur er um sólu með
tveimur hjásólum. Bil og Hjúki bera Mána bróður Sólar í sánum
Sæg á stönginni Símul – „eins og sjá má af jörðu“ þegar rosabaug-
urinn er um tunglið. Ennþá er sólin kvenkyns en máninn karlkyns.
Breytingarnar streyma áfram. Það sem var lifandi veruleiki í ung-
dæmi núlifandi manna er horfið í fortíðarmyrkrið líkt og orðið rúllu-
gjald sem var algengt fyrir 30-40 árum en kemur nú bara fyrir í
stöku blaðagrein og upprifjunum um næturlífið á Íslandi þegar
amma var ung. Þau sem borguðu rúllugjald til að komast inn á
skemmtistaði geta þó talað kunnuglega sín á milli og skilið myndlík-
ingar í orðtökum þar sem rúllugjald kemur fyrir. Ekki er þó á vísan
að róa að merkingin komist til skila hjá hinum yngri.
Rúllugjald er orð horfins tíma og sprottið af úreltu fyrirkomulagi
skemmtanahalds; þó ekki jafn úreltu og því sem tíðkaðist þegar
strákarnir fóru einir út að skemmta sér í siglingum, ránsferðum og
bardögum – og allir víkingarnir voru mættir. Á dögum rúllugjaldsins
var búið að taka upp þann sið hér á landi að leyfa bæði körlum og
konum að stunda vínstúkur. Um leið breyttist veruleikinn um alla í
öll þótt íhaldssemi tungumálsins sé enn að laga sig að þeirri þjóð-
félagsbyltingu.
„Frá arninum
út í samfélagið“
Tungutak
Gísli Sigurðsson
Síbreytilegt Málið geymir innsýn í veruleika
sem eitt sinn var: Sólin var dóttir Mundilfara,
dregin um himininn í kerru, en tveir úlfar
hlupu á undan og eftir .
Þegar horft er yfir heimsbyggðina alla er erf-itt að komast að annarri niðurstöðu enþeirri að í um 70 ár hafi ekki verið ófrið-legar um að litast en nú.
Þótt kalda stríðið hafi verið kalt var það þó aldrei
meira en það, ekki sízt vegna þess að beggja vegna
borðs sátu menn sem gerðu sér raunsæja grein fyrir
stöðunni og gengu ekki lengra en fært var, þótt litlu
munaði í Kúbudeilunni 1962.
Nú eru hins vegar á of mörgum vígstöðvum óút-
reiknanlegir ráðamenn sem ómögulegt er að vita
hvað kunna að gera. Það á jafnvel við um Bandaríkin
sjálf.
Mesta spennan er í kringum Norður-Kóreu. Þótt
hún hafi verið til staðar í ár og áratugi hefur hún
skyndilega magnast. Ástæðan er sú að sögn sérfróðra
að Norður-Kóreumenn búa nú yfir eldflaugum sem
geta náð til Alaska og ekki langt í að þeir verði búnir
að koma sér upp eldflaugum sem nái til Kaliforníu.
Þegar svo er komið sögu er Bandaríkjamönnum ekki
lengur rótt og það er skýringin á harðari yfirlýs-
ingum af þeirra hálfu en áður.
Að sumu leyti má kannski
segja að Kína sé sá póll í þess-
ari deilu, sem haldi mestu jafn-
vægi. Það er ekki bara af mann-
gæzku heldur líka vegna þess að Kínverjar þurfa að
gæta sín vegna ástandsins heima fyrir, sem ekki er
jafn rólegt og ætla mætti af fréttum. Dag hvern eru
jafnvel mörg hundruð skærur og uppákomur um allt
Kína, sem stjórnvöld þurfa að halda í skefjum.
Þótt spennan sé mikil í tengslum við Norður-Kóreu
er þó margt jákvætt að gerast í Asíu og þá ekki sízt
sú mikla áherzla sem Kínverjar leggja nú á að
byggja upp samgöngur á landi milli Asíu og Evrópu
með vegakerfi og hraðbrautakerfum sem geta haft
mikil áhrif á samgöngur á milli þessara heimshluta.
Reyndar vilja þeir líka byggja upp víðtækara kerfi
sjóflutninga milli Asíu og Afríku.
En það er fleira sem ógnar friði í heiminum en
Norður-Kórea.
Stríðið í Sýrlandi og að hluta til í Írak er alvöru
stríð sem haft getur víðtæk áhrif í Evrópu og ekki
bara vegna þess flóttamannastraums sem það hefur
framkallað til Evrópulanda.
Fyrir skömmu var John McCain, öldungadeildar-
þingmaður og fyrrverandi forsetaframbjóðandi repú-
blikana í Bandaríkjunum, á ferð um Balkanskaga og
sneri heim með þau uggvænlegu tíðindi að það væri
ekki lengur hægt að útiloka að ný hernaðarátök
mundu brjótast út í þeim hluta Evrópu. Ástæðan er
bæði ýfingar á milli ólíkra þjóða sem þar búa og und-
irróður Rússa sem vinna markvisst að því að koma
illu til leiðar. Í Kósóvó eru nú umræður um að sam-
einast Albaníu. Í Bosníu eru Serbar sem þar búa að
ókyrrast. Í Makedóníu og Montenegró getur allt
gerzt.
Boðskapur McCain við heimkomuna var sá að á
Balkanskaga væri að skapast tómarúm sem ESB-
ríkin eða Bandaríkin þyrftu að fylla upp í.
Gerist það er hins vegar fyrirsjáanlegt að Rússar
muni ekki taka því með þögninni einni. Þeir vinna nú
markvisst að því að byggja upp sambærilegan „múr“
og leppríkin voru í tíð Sovétríkjanna, þótt með öðrum
hætti sé nú. Að þessu sinni reyna þeir ekki að leggja
löndin undir sig heldur snýst viðleitni þeirra um að
skapa sér áhrif, þ.e. eins konar „finnlandíseríngu“
þeirra ríkja sem hlut eiga að máli. Í því felst að þau
geri ekkert sem Rússum er á móti skapi.
Bandamenn Rússa í þessum löndum eru ekki leng-
ur kommúnistaflokkar heldur flokkar yzt til hægri og
jafnvel bara venjulegir hægri flokkar. Það er ekki
fráleitt að halda því fram að rússneska sendiráðið við
Túngötu, sem einu sinni var helzti samstaður innsta
kjarna þess Sósíalistaflokks sem þá var, horfi nú von-
araugum til Valhallar!
Það liggur í augum uppi að
Rússar munu á næstu árum
leggja áherzlu á að skapa sér
eins sterka áhrifastöðu á norð-
urslóðum og kostur er eins og m.a. má sjá á mótmæl-
um þeirra vegna fundarhalda NATÓ-ríkja á Sval-
barða.
Það sem mun valda Rússum erfiðleikum í þessari
viðleitni er að öðrum þjóðum er ljóst að Rússland er í
dag pappírstígrisdýr í þeim skilningi að það hefur
ekki efnahagslegt bolmagn til að hafa í hótunum sem
ástæða er til að taka mark á nema vegna þess að þeir
búa yfir kjarnorkuvopnum.
Til viðbótar við þessa kvíðvænlegu mynd af stöðu
mála í okkar heimshluta er svo sú pólitíska staða sem
upp er komin í Tyrklandi og getur haft mikil áhrif í
suðurhluta Evrópu. Það eru samningar ESB og pen-
ingagreiðslur til Tyrkja sem hafa komið í veg fyrir að
flóttamannastraumurinn til Evrópu frá Mið-Austur-
löndum og Norður-Afríku fari gersamlega úr bönd-
um. Tyrkir geta hvenær sem er skrúfað frá þeim
krana.
Í fréttum Stöðvar 2 fyrir nokkrum dögum var það
mat íslenzkrar konu sem vinnur á vegum Atlants-
hafsbandalagsins í Afganistan að búast mætti við að
aðildarríkin mundu fjölga hermönnum sínum þar.
Það bendir til slíks umtals í herbúðum NATÓ þar í
landi en gera má ráð fyrir að áður en það verður
verði miklar sviptingar í Washington. Var það ekki
eitt af kosningaloforðum Trumps að setja Bandaríkin
í fyrsta sæti? Í því felst m.a. að láta af slíkum ævin-
týrum.
Fleiri og fleiri álitsgjafar tala nú um að staðan á
heimsvísu sé svipuð og í Evrópu á fyrri hluta 20. ald-
ar.
Þá ypptu menn öxlum og tóku ekki mark á slíkum
vísbendingum nema einn og einn sérvitringur á borð
við Winston Churchill.
Sennilega er skynsamlegt að læra af þeirri reynslu.
Viðsjár á mörgum vígstöðvum
Norður-Kórea getur náð til
Alaska með eldflaugum
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Út er komin í Danmörku bókinListin að tæma banka og kom-
ast vel frá því, Kunsten at tømme en
bank og slippe godt fra det, eftir við-
skiptafréttamanninn Thomas Svane-
borg á danska ríkisútvarpinu. Áður
hafði hann skrifað ásamt öðrum
blaðamanni hina fróðlegu bók Ann-
arra manna fé, Andre folks penge,
um fjármálakreppuna 2008, þegar
danskir bankar riðuðu til falls vegna
örs vaxtar árin á undan. Munurinn á
þeim og íslenskum bönkum var, að
danski seðlabankinn gat bjargað
þeim frá falli, því að hann fékk ólíkt
hinum íslenska lausafjárfyrirgreiðslu
í Bandaríkjunum.
Bankinn, sem nú hefur verið
tæmdur að sögn Svaneborgs, er eng-
inn annar en FIH banki, sem Kaup-
þing keypti 2004. Hann var einn af
stærstu og öflugustu bönkum Dan-
merkur. Kaupþing bað Seðlabankann
íslenska um 500 milljóna neyðarlán 6.
október 2008, og beittu ráðherrar
Samfylkingarinnar í ríkisstjórn sér
fyrir láninu. Seðlabankinn vildi
tryggja sig og tók þess vegna (að
höfðu samráði við danska seðlabank-
ann) veð í FIH banka, sem átti að
vera tvöfalt meira virði en lánið. Var
það allsherjarveð, fyrir öllum skuld-
um Kaupþings. Þegar nýir stjórn-
endur komu í Seðlabankann eftir
brottrekstur Davíðs Oddssonar, Ei-
ríks Guðnasonar og Ingimundar
Friðrikssonar, flýttu þeir sér hins
vegar að selja bankann hópi danskra
fjárfesta og lífeyrissjóða.
Í bók sinni staðfestir Svaneborg
það, sem ég hef haldið fram opin-
berlega, að kaupendur FIH banka
léku á forsvarsmann seljenda, Má
Guðmundsson seðlabankastjóra. Þeir
greiddu aðeins út hluta kaupverðsins,
en frá afganginum skyldi draga tap
næstu ára. Kaupendurnir einbeittu
sér að því að taka út allt tap á þeim
tíma, sögðu upp lánum fjölmargra
gamalgróinna viðskiptavina og fluttu
áhættusöm fasteignalán yfir í opin-
beran sjóð. Nú hefur bankinn skilað
inn rekstrarleyfi sínu. Eftir sitja
kaupendurnir, Christian Dybvig,
Fritz Schur kammerherra og lífeyris-
sjóðirnir dönsku með hreinan ávinn-
ing upp á líklega um fjóra milljarða
danskra króna, 62 milljarða íslenskra
króna. Seðlabankinn fékk aldrei
nema fyrstu útborgun. Schur kamm-
erherra, sem er góður vinur dönsku
konungsfjölskyldunnar, hefur fyrir
nógu að skála í veislum á Fredens-
borg.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Listin að tæma banka
PÖNTUN AUGLÝSINGA:
Til kl. 16 mánudaginn 15. maí.
NÁNARI UPPLÝSINGAR GEFUR:
Katrín Theódórsdóttir
Sími: 569 1105 kata@mbl.is
Blaðið verður með
góðum upplýsingum um
garðinn, pallinn, heita
potta, sumarblómin,
sumarhúsgögn og
grill ásamt girnilegum
uppskriftum.
Garðar &grill
fylgir Morgunblaðinu föstudaginn 19. maí
SÉRBLAÐ