Freyr - 01.04.2006, Blaðsíða 17

lega fjölbreytni hafa margar plöntu- og
dýrategundir aðlagast sambýlinu við
manninn gegnum aldirnar. Margar þeirra
plöntutegunda sem er á válista yfir teg-
undir í útrýmingarhættu í Noregi má ein-
mitt finna í blönduðu landslagi hefðbund-
ins landbúnaðar. Landbúnaðarsvæðin
geyma dýrmætar menningarminjar og
sögu fólksins í landinu fyrr og nú. Menn-
ingarlandslagið er mikið notað í tengslum
við ferðamennsku og aðra útivist. Sfðast
en ekki síst er það hluti af sjálfsmynd
margra Norðmanna og grundvöllur þess
að þeim finnist þeir „eiga heima" f lands-
laginu.
En hvernig er hægt að halda í þetta
landslag ef landbúnaðurinn hverfur af við-
komandi svæði? Norsk stjórnvöld hafa frá
nfunda áratug síðustu aldar boðið mis-
munandi styrki og annan fjárhagslegan
ávinning í skiptum fyrir „lifandi" menn-
ingarlandslag. Sem dæmi um styrkhæf
verkefni má nefna heyskap á gömlum
engjum, viðhald tegundafjölbreytileika f
beitilandi, endurgerð og viðhald gamalla
húsa, hlaðinna veggja og annarra land-
búnaðarmannvirkja eða viðhald á gömlum
þjóðleiðum sem oft tengja saman menn-
ingarminjaheildir.
Það fjármagn sem eyrnamerkt er við-
haldi á menningarlandslagi skiptist árlega
í almennar greiðslur upp á um 3 milljarða
norskra króna (heildarútgjöld til landbún-
aðar eru um 12 milljarðar) og sérstakar
greiðslur upp á 100 milljónir norskra
króna (Rönningen o.fl. 2005). Rannsóknir
sýna að greiðslur vegna menningarlands-
lags eru eftirsóttar og hafa veruleg áhrif á
það að fleiri býli haldist í byggð og að
gildin í menningarlandslaginu glatist ekki
(Daugstad og Rönningen 2004; Daugstad
o.fl. 2005). Þó eru enn sterkari öfl að verki
sem valda því að um 4000 býli fara í eyði
ár hvert eins og nefnt var hér að framan.
Þetta er því varnarbarátta.
Önnur leið til að halda lífi í landbúnað-
arlandslaginu er nýsköpun og framþróun.
Margir bændur hafa valið að fara út í
ferðaþjónustu. I landbúnaði og ferðaþjón-
ustu er sameiginlegra hagsmuna að gæta
eins og fram kemur f lesendabréfi frá for-
manni Ferðamálaráðs Noregs:
„Náttúra og náttúruupplifun mun einn-
ig í framtíðinni verða mikilvægur þáttur í
norskri ferðaþjónustu. En til að tryggja
samkeppnishæfni verðum við að auki að
leggja áherslu á menningu, fólk, mat,
tísku, sögu og lifandi menningarsamfélag
á landsbyggðinni. Þetta krefst byggða-
stefnu; að það búi fólk á landsbyggðinni.
Án fastrar búsetu, atvinnuþátttöku í hin-
um dreifðu byggðum og þróttmikils land-
búnaðar, mun íbúum landsbyggðarinnar
fækka og menningarlandslagið fara í nið-
urníðslu" (Nationen 2003).
Margir hafa tekið í sama streng síðustu
ár. Hræðslan við að fjölfarnar samgöngu-
leiðir endi sem „græn göng" (svo þéttur
skógur í vegarkanti að upplifun af lands-
lagi tapast og útsýnið hverfur) veldur
ferðaþjónustuaðilum í mikilvægum ferða-
þjónustufylkjum áhyggjum. Sem dæmi má
nefna að embætti fylkismannsins í Sogn-
og Fjarðafylki hefur hafið rannsóknar- og
þróunarverkefni þar sem mismunandi að-
ferðir og vélbúnaður við skógarhögg eru
prófuð meðfram Gaularfjallsveginum til
að endurskapa útsýni frá vegstæðinu.
Annað dæmi er frá ferðaþjónustusvæðinu
Geirangri innst í samnefndum firði í Vest-
ur-Noregi. Þar er helsta aðdráttarafl fyrir
ferðamenn stórfenglegt landslagið með
háum fjöllum og litlum landbúnaðarsvæð-
um í bröttum hlíðum.
TIL UMHUGSUNAR
Ekki getur allt landbúnaðarlandslag lifað
sem „ferðaþjónustuafurð", sumt landslag
er einfaldlega ekki nógu fallegt eða liggur
of afskekkt. Annað mikilvægt atriði er að
ferðamenn vilja lifandi landslag, með íbú-
um, sem geta boðið upp á hefðbundnar,
menningartengdar afurðir bæði í mat og
afþreyingu.
Nútímalegt landbúnaðarlandslag
við gamalt sel í Heiðmörk.
Ljósm. Karoline Daugstad
Nútlmaræktunaraðferðir hafa í sumum
tilfellum orðið eðlilegur hluti af nýtingu á
gömlum seljum. Það má rökstyðja út frá
menningarminjavernd að þessi landnýting
geti verið óæskileg. Fyrir bóndann er þetta
eðlilegur og nauðsynlegur hluti af rekstri
búsins. Spurningin er þá hvaða tímabil í
landbúnaðarsögunni skiptir mestu máli í
þessu samhengi? Er það virk notkun, útlit
landslagsins eða eitthvað annað sem mik-
ilvægt er að halda í? Viðhald er nauðsyn-
legt svo verðmætin haldist. Ef við greinum
hvernig þær aðgerðir sem gripið hefur
verið til virka, þ.e.a.s. hvaða hlutar lands-
ins og hvaða gerðir af menningarlandslagi
hljóta mesta styrki, þá fer stór hluti af
stuðningnum til sveitarfélaganna inn til
landsins, í Suður-Noregi, en minna til
Norður-Noregs og strandsvæðanna. Meira
en helmingur fer í viðhald og verndun
bygginga og annarra menningarminja,
þ.e.a.s. ekki í sjálft landslagið. Skýringarn-
ar á þessari skiptingu eru margar. Arfurinn
frá rómantíska ttmabilinu þegar landslag
innlandsins var lofsungið er ein skýringin
en líka þættir eins og hvar stór og öflug
landbúnaðarhéruð liggja og f hvaða mæli
ráðgjafaþjónustan hvetur bændur til að
nýta sér slíka styrki. Niðurstaðan er að
stuðningurinn nær ekki í öllum tilfellum
þeim tilgangi að vernda skilgreind og mik-
ilvæg verðmæti í landbúnaðarlandslaginu
(Rönningen o.fl. 2005).
LOKAORÐ
Stöðugt fleiri vísindamenn, stjórnmála-
menn og aðrir sem málið varðar verða
sammála um að besta leiðin til að vernda
þau verðmæti og gildi sem falin eru í
norsku landbúnaðarlandslagi sé með
sterkum og sýnilegum landbúnaði. Ekkert
annað skipulag hefur hingað til getað
keppt við kerfið sem í upphafi skóp þau
verðmæti sem við viljum vernda í dag.
Þetta kann að virka sem augljós staðreynd
en það er mikilvægt að minna á þessa
grundvallarþætti til þess að enda ekki
með sviðsett menningarlandslag eða að
landbúnaðarlandslagið hverfi í skóg eða
órækt og tapi fjölbreytileika sínum. Von-
andi geta íslendingar lært af reynslu Norð-
manna í þessum efnum þó að aðstæður
séu að mörgu leyti mismunandi. Breytt
starfsumhverfi landbúnaðarins og alþjóð-
leg áhersla á „grænar greiðslur" í stað
framleiðslutengds stuðnings kallar á nýja
stefnu. Það er mikilvægt að skilgreina þau
gildi sem felast í menningarlandslagi og
standa vörð um þau.
HEIMILDIR
Daugstad, K., Ringdal, S., Ronningen, K. & Skar,
B. 2002: Agriculture and cultural heritage. A
state of the art report on research based knowl-
edge. Centre for Rural research, R-7/02.
Daugstad, K. & Ronningen, K. 2004: Landskapet
som felles gode og privat ressurs. I: Setten, G.
(red.): Det levende landskapet. Trondheim: Tapir
forlag, bls. 111-129.
Daugstad, K., Ronningen, K. & Skar, B. 2005:
Agriculture as an upholder of cultural heritage?
Conceptualizations and value judgements - A
Norwegian perspective in international context.
Journal of Rural Studies.
Nationen 09.09.2003: Levende bygdesamfunn.
Lesendabréf.
Norsk landbrukssamvirke 2005: Aktuelle tall i
landbruket. www.landbruk.no
Ronningen, K., Skar, B„ Daugstad, K. & Risan, T.
2005: Dependence between cultural heritage
protection and 'active agriculture' in the era of
decoupling. An analysis of the Norwegian STILK
scheme. Landscape Research.
Freyr 04 2006
13