Dagblaðið Vísir - DV - 24.11.2017, Síða 12

12 umræða Helgarblað 24. nóvember 2017
Þ
að er stundum talað um það
sem einhvern langdreginn
samkvæmisleik okkar Ís-
lendinga að reyna að giska
á eða geta sér til um höfund okkar
frægustu bókar fyrr og síðar, sjálfr-
ar Brennu-Njáls sögu, eða Njálu.
Og vissulega hafa margar slíkar
ágiskanir verið eins og hreint skot
í myrkri; menn hafa verið að nefna
til sögunnar biskupa, presta eða
veraldlega höfðingja sem við telj-
um að hafi verið uppi á ritunar-
tíma sögunnar og að auki trúlega
bæði læsir og skrifandi, sem var á
þeim tímum annars ekki sjálfgefið.
Að auki innifela þannig ágiskanir
það að þessi úthugsaða og marg-
slungna bók sem hér um ræðir
hafi þá sennilega verið verk við-
vanings; að einhver með litla eða
jafnvel enga reynslu af sagnaskrif-
um hafi tekið sig til einn góðan
veðurdag og farið að skrifa stóra
sögulega skáldsögu, með þessari
útkomu.
Eins og mörgum er kunnugt
hef ég sjálfur hallast mjög að eða
eigin lega sannfærst um að sú
kenning sem aðrir höfðu viðrað á
undan mér, meðal annars Matth-
ías Johannessen, skáld og ritstjóri,
að Sturla Þórðarson hafi samið
Njálu, sé hárrétt. Einhverjir kynnu
þá að spyrja hvort það sé ekki bara
einmitt enn eitt skotið í myrkrinu,
ágiskun sem getur aldrei orðið
meira en það; að Sturla, skáld og
sagnaritari, sé bara enn einn mað-
urinn sem hafi verið uppi á ritun-
artíma Njálu og verið læs og skrif-
andi. En það er aldeilis ekki svo.
Þessi kenning byggir nefnilega
á þeirri staðreynd að innihalds-
legar samsvaranir á milli þekktu-
stu bókar sem við vitum að Sturla
samdi, og hinsvegar Njálu, eru svo
miklar og sláandi að engin hald-
bær eða trúleg skýring á því getur
verið önnur en sú að sami höfund-
ur hafi verið að verki við samningu
beggja bóka.
„Íslendingasaga,“ sem svo hefur
verið kölluð, er veigamesti og
mikil vægasti hluti Sturlungusafns-
ins, en í fyrsta hluta hennar er
kappinn og glæsimennið Sturla
Sighvatsson í forgrunni. Upp-
gangur hans og sigurganga virð-
ist óstöðvandi, hann er bæði dáð-
ur og öfundaður, en hann verður
einhvers konar ofmetnaði og of-
dirfsku að bráð; hann hirðir ekki
um aðvörunarorð og ráðleggingar
eldri og vitrari manna eins og föð-
ur síns. Sturla egnir gegn sér of
marga og of volduga andstæðinga,
sem mynda bandalag gegn
honum og fella svo í bardaga, und-
ir forystu Gissurar Þorvaldsson-
ar, síðar jarls. Annar hluti bókar-
innar segir svo frá hefndinni sem
kom yfir Gissur; bær hans er um-
kringdur af óvinaflokki sem reynir
að brjóta sér leið inn í húsin til að
drepa Gissur og syni hans þrjá, en
þar sem varist er af hörku taka þeir
til bragðs að brenna húsin. Einn
þeirra sem drepa átti, Gissur sjálf-
ur, sleppur lifandi úr eldinum, og
síðasti hluti Íslendingasögu segir
svo frá hefnd hans, og drápum á
mörgum brennumanna.
Sama orðalag
Þegar ég var niðursokkinn í að
skrifa skáldsöguna „Skáld“ (2012),
þar sem Sturla Þórðarson er að-
alpersónan, og ég lá í að lesa allt
sem ég kom höndum yfir og skrif-
að hefur verið um tímann þegar
hann lifði, og hafði reyndar verið í
áratug með hugann við þrettándu
öldina vegna fleiri skáldsagna
um sama tímabil, þá uppgötvaði
ég að þessum þremur hlutum Ís-
lendingasögu mætti lýsa, næst-
um í smáatriðum, með sömu orð-
um og þeim þremur bókarhlutum
sem Njála er samsett úr: hetj-
an og glæsimennið í fyrsta hluta
sem fer fram úr sér, ofmetnast og
fellur; næsti bókarhlutinn er um
brennuna, og síðasti hlutinn um
hefnd þess sem sleppur lifandi
úr eldinum. Áður höfðu ýmsir
fræðimenn, meðal annars Barði
Guðmundsson, sagnfræðingur
og fyrrverandi þjóðskjalavörður
og mikill Njálufræðingur, og
norski norrænufræðingurinn
John Meegaard, bent á ótal-
margar hliðstæður á milli beggja
bóka, til dæmis hvernig sjón-
arhornið er fært í báðum bókum
á dramatískum stöð-
um á milli andstæðra
fylkinga; í brennunni
til að mynda frá
brennumönnum
og svo inn í eldinn
þar sem hliðstæðar
persónur birtast
– húsmóðirin og
tengdadóttirin, sem
segja og gera nokkurn
veginn það sama, og
svona mætti lengi
telja.
Hér er stuttur bút-
ur úr Skírnisgrein
sem ég birti um þessi
mál árið 2011: „En
önnur atriði snerta
dramatískasta at-
burð beggja bóka,
er íslenskt höfuð-
ból er umkringt af
óvinum sem brenna
húsin þegar þeim
mistekst að brjót-
ast inn og drepa
húsráðendur. Hér
er ein af stórmerki-
legum athugunum
Barða: „Veturinn
eftir Flugumýrar-
brennu heppn-
aðist Gissuri Þor-
valdssyni að fella
átta af brennumönnum, og á
næsta sumri, er Oddur Þórarins-
son hafði tekið við forystunni af
Gissuri í baráttunni gegn þeim,
felldi hann fimm í Grímsey“
(Grímsey og Flat ey á Skjálfanda.
aths. – ek). „Rétt áður en greint er
í Njálu frá utanför Flosa og manna
hans á skipi Eyjólfs
nefs er Kári látinn segja
við Þorgeir skorargeir:
„Drepa ætla ég Gunnar
Lambason og Kol Þor-
steinsson, ef færi gefur
á. Höfum við þá drep-
ið fimmtán menn með
þeim fimm, er við dráp-
um báðir saman“ Hina
átta hafði Kári drepið í
hefndaraðförinni með
Birni í Mörk. Tvískipt-
ingin á tölu hinna felldu
brennumanna í Sturl-
ungu og Njálu er ná-
kvæmlega eins: 8+5.“
(Barði Guðmundsson,
sama bls. 63–64)
Áfram Barði bls. 64:
„Gegnir hér sama máli
eins og um dráp Gissurarsona í
Flugumýrarbrennu og Njálssona í
Njálsbrennu. Tveir bræðurnir far-
ast í sjálfri brennunni. Sá þriðji er
höggvinn niður fyrir dyrum úti,
er hann freistar undankomu með
sverð í hendi“.
Um svipað leyti og ég var að
velta fyrir mér þessum athugun-
um Barða rakst ég á grein á netinu,
skrifaða á ensku af John Meegaard,
sem mun vera norskur norrænu-
fræðingur; hún heitir einfaldlega:
„Was Njáls saga written by Sturla
Þorðarson?“
Hann tekur eftir sama orðalagi
á lykilstöðum í báðum brennum,
t.d. eru húsmæðurnar á Flugumýri
og Bergþórshvoli látnar segja: „Að
eitt skyldi yfir þær báðar ganga“
(Fl.brenna), „Að eitt skyldi ganga
yfir okkur bæði“ (Nj.brenna) Og á
sama stað í báðum brennulýsing-
um stendur: „Tóku þá húsin mjög
að loga“ (Fl.brenna) „Nú taka öll
húsin að loga“ (Nj.brenna)
Í þessum tveimur brennum
Samkvæmisleikir og
staðreyndir um Njálu
Einar Kárason rithöfundur skrifar
Þér að segja „Engin haldbær eða trúleg skýring á því getur verið önnur
en sú að sami höfundur hafi verið að
verki við samningu beggja bóka
Skarphéðinn
vegur Þráin
Glæsimennið Kári
Sölmundarson