Morgunblaðið - 24.11.2017, Blaðsíða 32

32 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 24. NÓVEMBER 2017
Ármúla 24 - s. 585 2800
BAKSVIÐ
Ágúst Ingi Jónsson
aij@mbl.is
Langur tími líður milli gosa úr
Öræfajökli og eldstöðin hefur ein-
ungis tvisvar gosið síðan land byggð-
ist. Fyrra gosið varð árið 1362 og er
það stærsta þeytigos sem orðið hef-
ur á sögulegum tíma á Íslandi.
Mesta eyðileggingin varð í sveitinni
við rætur eldstöðvarinnar sem þá
kallaðist Litlahérað. Byggð þar
lagðist alveg af eftir gosið enda „lifði
engin kvik kind eftir utan ein öldruð
kona og kapall“ (Oddverjaannáll).
Þegar sveitin byggðist aftur fékk
hún nafnið Öræfi. Seinna sögulega
gosið varð árið 1727 og því eru nú
290 ár síðan síðast gaus í Öræfa-
jökli,“ segir á heimasíðu Veðurstof-
unnar. Nú er eldstöðin hugsanlega
að rumska á ný og er vel fylgst með
framvindunni.
Samtímaheimildir um eldsum-
brotin miklu 1362, sem sjónum er
einkum beint að í þessari samantekt,
eru fremur fátæklegar, en gosið
mun hafa byrjað í júnímánuði og
staðið fram á haust. Tilvísunin í
Oddaverjaanál hér að framan er
skráð um 250 árum eftir eldsum-
brotin.
Tvær kirkjusóknir tók af
Getið er um eldana í Skálholts-
annáli frá ofanverðri 14. öld. Þar
segir: „Eldur uppi á þremur stöðum
fyrir sunnan og hélst það frá fardög-
um til hausts með svo miklum býsn-
um að eyddi allt Litlahérað og mikið
af Hornafirði og Lónshverfi svo að
eyddi fimm þingmannaleiðir. Hér
með hljóp Knappafellsjökull fram í
sjó þar sem áður var þrítugt djúp,
með grjótfalli, aur og saur og urðu
þar síðan sléttir sandar. Tók og af
tvær kirkjusóknir með öllu, að Hofi
og Rauðalæk.
Sandurinn tók í miðjan legg á
sléttu en rak saman í skafla svo
varla sá í húsin. Öskufall bar norður
um land svo að sporrækt var. Það
fylgdi að vikrinn sást reka í hrönn-
um fyrir Vestfjörðum að varla máttu
skip ganga fyrir.“
Í Lesbók Morgunblaðsins 1. febr-
úar 1970 er grein efir Gísla Sigurðs-
son, sem lengi var ritstjóri Lesbók-
arinnar. Þar fjallar hann meðal
annars um eldgosið 1362 og áhrif
þess. Skrif og rannsóknir Sigurðar
Þórarinssonar, jarðfræðings, eru
meðal heimilda Gísla.
Með miklum ódæmum
Í greininni segir meðal annars:
„Þá stóð fólki í þessum hluta lands-
ins sizt af öllu ógn af Öræfajökli, sem
í þá daga nefndist Knappafellsjökull.
Þar höfðu ekki sézt eldar uppi, enda
höfðu eldstöðvar Knappafellsjökuls
legið í dvala öldum saman, þegar
þær vöknuðu skyndilega til lífsins
vorið 1362.
Telja jarðfræðingar, að gos af því
tagi geti orðið með miklum ódæm-
um, og eru þær hliðstæður nefndar
við þetta gos, er Hekla kaffærði
byggð Þjársárdals með vikri árið
1104, og gosið mikla í Vesúvíusi árið
79, sem gróf bæinn Pompeji svo í
ösku, að öldum saman vissu menn
ekki hvar hann hafði staðið...
Munnæli síðari alda hermdu, að
gífurleg vatnsflóð af völdum gossins
hefðu lagt byggðina í eyði. Í seinni
tíð hefur þeirri kenningu verið hafn-
að; vikurregnið hefur tvímælalaust
átt drýgri þátt í eyðingu byggðar-
innar. Þó mun gífurlegt jökulhlaup
hafa beljað fram, sín hvorum megin
við kirkjustaðinn Sandfell, og af
völdum þess hafa eyðzt allmargir
bæir, sem stóðu frammi á sléttlend-
inu. Auk þeirra átta bæja, sem enn
eru í byggð, kunna menn nöfn á 19
eyðijörðum. Frægust þeirra og
mest var kirkjustaðurinn Rauðilæk-
ur, ekki alllangt frá Svínafelli...
Nauðstatt fólk á flótta
Í máldaga frá ofanverðri 12. öld,
er kveðið á um eignir og hlunnindi
kirkjunnar á Rauðalæk, og sézt að
þar hefur verið auðug kirkja. Ef
hægt er að dæma eftir kirkjum og
bænahúsum, hefur guðsótti og góðir
siðir verið kennimark í Héraði milli
sanda. Auk kirkjunnar á Rauðalæk
hafa verið þrjár alkirkjur, með
prestskyldu, tvær hálfkirkjur og ell-
efu bænahús. Er það hald manna, að
bæir í Litla Héraði hafi verið þrjá-
tíu, eða jafnvel fjörutíu talsins.
Menn hafa löngum velt fyrir sér
þeirri spurningu, hver hafi orðið ör-
lög fólksins, þess er byggði héraðið
undir hlíðum Öræfajökuls. Ef að lík-
um lætur hefur jarðskjálfti fylgt
hinni fyrstu eldsuppkomu og trú-
lega hafa hús hrunið. En samkvæmt
fenginni reynslu má ætla, að það
hafi ekki orðið mörgum að fjörtjóni.
En vel má ímynda sér þetta nauð-
stadda fólk á flótta austur með fjöll-
unum. Það veður öskuna í mjóalegg.
Í myrkrinu heyrir það ofstopafullan
hávaða af jöklinum. Trúlega eru að-
eins brýnustu nauðsynjar með í för-
inni en öskurykið svo þétt að sumum
liggur við köfnun, og auk þess regn
vikurhnullunga. Af þessum flótta fer
litlum sögum og kannski er ómeng-
að sannleikskom í hinni samþjöpp-
uðu setningu Oddaverjaannáls:
„Lifði engin kvik kind eftir utan ein
öldruð kona og kapall,“ skrifaði Gísli
Sigurðsson.
„Með svo miklum býsnum...“
 Langur tími milli eldgosa úr Öræfajökli  Samtímaheimildir um gosið 1362 eru fátæklegar
 Byggð í Litlahéraði lagðist af  Heklugos 1104 og gosið í Vesúvíusi árið 79 nefnd sem hliðstæður
Jökulfell
Staðarfjall
Kvíárjökull
Kristínartindur
Skaptafell
Freysnes
Svínafell
Rauðilækur
Sandfell
Hof
Gröf
Hofsnes Fagurhólsmýri
Knappavellir
Bær
Ko
tá
Kvíá
Skeiðará
Falljökull
(Virkisjöklull)
Flögujökull
(Kotárjökull)
Stórhöfði
S k e i ð a r á r-
s a n d u r
Br
e i
ða
m
er
ku
rs
an
du
r
Skeiðarár-
jökull
Breiðamerkur-
jökull
Knappur
Kvísker
Breiða-
merkurfjall
Hvannadalshnjúkur
Öræfa jöku l l
(Knappafellsjökull)
V A T N A J Ö K U L L
Salthöfði
Hafrafell
Litlahérað undir Öræfajökli
Kortagrunnur: Thoroddsen 1881-98 og herforingjaráðskort 1904, mynd: A.E.F. Mayer 1836
Ingólfshöfði
Litlahérað er sveitin
sem nú kallast Öræfi,
milli Skeiðarársands og
Breiðamerkursands
 SJÁ SÍÐU 34
Sigurður Björnsson, bóndi og
fræðimaður á Kvískerjum í Öræf-
um, (f. 1917- d. 2008) skrifaði at-
hyglisverða grein í Náttúrufræðing-
inn 2005 um
gosið í Öræfajökli
1362. Á sinni tíð
fylgdist Sigurður
með og tók þátt í
rannsóknum ým-
issa fræðimanna
á ummerkjum og
afleiðingum elds-
umbrota í Öræfa-
jökli.
Helstu niður-
stöður geinar Sigurðar eru þær að
byggðin í Litlahéraði hafi orðið fyrir
miklum áföllum í Skeiðarárhlaupi
um 1350 og þá hafi aleyðst margir
bæir. Þessum hamförum hafi í ann-
álum verið ruglað saman við gosið í
Öræfajökli 1362. Byggðin í Litlahér-
aði hafi eyðst vegna öskufalls í gos-
inu 1362 en fátt fólk hafi farist í
hamförunum.Vatnsflóð hafi verið
mun minni og ekki eins afdrifarík
fyrir byggðina og álitið hafi verið og
þau ekki komið frá hájöklinum.
Sveitin hafi ekki verið í eyði
nema í mesta lagi í aldarfjórðung
því fólk hafi verið komið að Hofi og
á fjóra aðra bæi strax árið 1387.
Eldgosið hafi ekki orðið innan öskj-
unnar heldur utan við hana eða við
öskjubarm þar sem lítil jökul-
bráðnun átti sér stað. Í upphafi
greinarinnar bendir Sigurður á að
ekki sé til nema ein samtímaheim-
ild um það sem gerðist í kjölfar
gossins 1362 enda séu heimildir
um nálægan tíma fátæklegar. „Má
sem dæmi nefna að fundist hafa
öskulög sem sanna að stórkostleg
gos hafa þá orðið en hvergi er
þeirra getið. Talið er að þessi heim-
ild hafi verið skrifuð norðanlands
en er þó kennd við Skálholt og
nefnist Annálsbrot frá Skálholti,“
skrifar Siguður.
Hann bendir á að þarna er ekki
getið um manntjón af völdum goss-
ins, „sem eðlilegt er að hefði verið
gert, ef orðið hefði.“
Sigurður nefnir í greininni Vilch-
insmáldaga Stafafellskirkju en þar
segir frá því að Þórarinn Sigurðs-
son Skálholtsbiskup hafi ráðstafað
þangað eignum tveggja kirkna í
Litlahéraði. Þórarinn hafi aðeins
verið biskup í tvö ár og látist síðla
árs 1364, svo öll líkindi séu á því að
kirkjurnar hafi lagst af í gosinu
1362. Meðal annars hafi Stafafells-
kirkja í Lóni fengið 36 ær, 2 kýr og
hest frá Hnappavallakirkju. „Og
þarna hafa áreiðanlega verið menn
með því að féð hefði ekki farið aust-
ur að Stafafelli nema menn hafi
ráðið ferðinni,“ skrifar Sigurður, en
tekur fram að frumheimildin sé
glötuð.
Taldi fátt fólk hafa farist
SIGURÐUR BJÖRNSSON, BÓNDI OG FRÆÐIMAÐUR Á KVÍSKERJUM
Sigurður
Björnsson