Morgunblaðið - 24.11.2017, Qupperneq 80

80 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 24. NÓVEMBER 2017
Þegar Hólmfríður var átta ára, varð
hún að fara frá Nesi. Þar hafði henni
liðið vel. Þótt húsfreyja væri dálítið
hörð, var hún góð og heiðarleg og
hugsaði um að börnin væru hlýtt
klædd og hefðu nóg að borða eftir
því, sem gerðist í þá daga.
Móðir hennar hafði gefið með
henni að Nesi. En
nú gat hún ekki
gefið með henni
lengur, og varð
hún því þaðan að
hverfa. Nauðug
fór hún. Ekki var
Ingibjörgu hús-
freyju ljúft að
láta hana fara, en
fékk því ekki ráð-
ið. Lét Ingibjörg svo um mælt síðan,
að sig iðraði þess alltaf, að hafa látið
Hólmfríði frá sér.
Kona nátengd Hólmfríði bauðst til
þess að taka hana meðgjafarlaust.
Heimilið var bláfátækt, og brá
Hólmfríði mjög við mat, atlæti og
allan aðbúnað. Í öllum rúmum var
torf og hey, en engar undirsængur.
Rekkjuvoðir voru ekki til, en pokar
og gæruskinn voru breidd undir í
rúmin, og við þetta varð hún að
liggja. Einhverjar tuskur hafði hún
ofan á sér. Ekki bætti það úr, að auk
fátæktarinnar var þarna mikill sóða-
skapur. Baðstofan var köld og dimm
og líktist mest inngröfnum hól.
Stundum var baðstofan full af reykj-
arsvælu, sem lagði inn úr eldhúsinu.
Þarna var kalt og ömurlegt, og oft
lítið sem ekkert til viðurværis, nema
löggin úr kúnni og gamlir þorsk-
hausar. Aldrei fékk Hólmfríður fylli
sína og var hún þó enginn verulegur
matmaður. Húsfreyja hafði það fyrir
sið, að gefa henni froðuna ofan af
vatnsgrautnum og allar skánir og
skófir úr pottunum. Í Nesi voru
hundunum gefnar skófirnar og þótti
Hólmfríði þær ekki lystugar í fyrstu,
en brátt gerði sulturinn þær sætar.
Húsfreyja lét hundana sleikja ask-
ana, og voru þeir því sjaldan þvegn-
ir. Ekki var heldur verið að þvo
þessar tuskur, sem legið var við. En
einstaka sinnum var viðrað úr rúm-
unum, og var það látið nægja. Hólm-
fríður var höfð útundan. Auk hennar
voru þrjú börn á heimilinu, sem
hjónin áttu, og var gerður mikill
munur á þeim og henni, bæði í mat
og atlæti. Og varð hún því hart úti.
Hún var lítil og framfaralaus en varð
þó að vinna mikið. Var henni ætlaður
allur vatnsburður, en það var erfitt
verk, því upp alllanga brekku var að
fara. Henni var líka ætlað að fara all-
ar sendiferðir, sópa bæinn og mala
kornið. Á vetrum var hún látin moka
snjó frá bæ og fjárhúsum, hjálpa til
að leysa hey og troða í meisa. Þar
var siður að berja bein handa kún-
um. Kom það í hlut hennar að berja
beinin. Var hún látin berja þau úti á
fiskasteininum, og þess ekkert gætt,
þótt kalt væri. Þá kom það sér vel að
hún var vel fötuð frá Nesi, því að
ekki fékk hún nein föt þarna. Á
sumrin varð hún oft að ganga ber-
fætt.
Þjáð af hungri og kulda
Kotið var hjáleiga frá stórbýli og á
þessu stórbýli var selveiði. Þegar
selur veiddist, fengu húsbændur
Hólmfríðar oft lifrina úr selnum. Var
lifrin soðin og þótti góð. Einni kind
var slátrað að hausti. Var það allur
kjötforðinn handa sex manns, og
hrökk það skamma hríð. Það, sem
bjargaði, var, að á vorin og sumrin
veiddist fiskur, og hafði fólkið þá fisk
til matar. Allt var etið af fiskinum,
allt roð, allir kútmagar, allar lifrar
og allt, nema blá beinin. Ef hákarl
veiddist, fengu húsbændur hennar
stundum hákarlsugga og hákarls-
maga. Hákarlinn var látinn ofan í
sjóðheitt vatn. Síðan var skrápnum
flett af, og hákarlinn látinn í súr.
Þegar hann var orðinn vel súr, var
hann etinn. Og svo mikið er víst, að
þá þótti Hólmfríði þetta góður mat-
ur. Sömuleiðis hafði fólkið oft bræð-
ing úr hákarlslýsi. Lifrin var þá
brædd, ásamt tólg, og höfð til við-
bits, bæði með brauði og fiski.
Oft var Hólmfríður svo hungruð
að hana sveið innan. Má segja, að
þarna liði hún bæði af hungri og
kulda. Oft var hún barin, og aldrei
var talað til hennar hlýtt orð og aldr-
ei fannst þeim hjónum hún vinna
nóg. Auk þeirra starfa, sem áður eru
talin, var það hennar verk að bera
heim allan móinn, en þar var mór
notaður til eldsneytis. Þegar mórinn
hafði verið stunginn upp, var hann
borinn á börum og hann þurrkaður.
Átti Hólmfríður að bera börurnar á
móti húsfreyjunni. Var þetta allþung
byrði fyrir níu ára telpu, framfara-
litla og þróttlausa af þrælkun og
ónógu viðurværi. Eitt sinn missti
hún börurnar. Varð húsfreyju þá svo
skapbrátt, að hún sló til hennar. Mó-
gröf, full af vatni, var að baki henni,
og steyptist Hólmfríður aftur fyrir
sig ofan í mógröfina og varð holdvot.
En ekki var hún látin fara heim til
þess að skipta um föt, heldur var
haldið áfram að bera móinn eins og
ekkert hefði ískorizt.
„Þér er skammar nær að halda
áfram að vinna“
Hólmfríður undi illa hag sínum, og
grét hún stundum daglega. En ekki
var fyrir neinum að kæra. Hún varð
ein að bera allar sínar áhyggjur.
Móðir hennar var fátæk og gat ekki
haft hana. Ingibjörg í Nesi vissi
ekki, hvað henni leið. Langt var í
milli og fáförult, en Ingibjörg sendi
henni föt, hlý og vel unnin. Ekki
fékk Hólmfríður að njóta fatanna.
Þau tók húsfreyja og klæddi sín
börn í þau, og sveið Hólmfríði það
ekki minnst.
Á sumrin var Hólmfríður aldrei
látin vera í sokkum. En í skóm var
hún stundum. Skórnir voru úr há-
karlsskráp. Ekki var gott að ganga á
þeim, þeir hörðnuðu svo mikið í
þurrkum. Þessir skór voru ekki
bryddaðir, heldur verptir. Fallegir
voru þeir ekki, en ekki var völ á öðru
skæðaskinni á þeim bæ.
Á þessum tíma dó fólkið heldur úr
hungri, en eta hrossakjöt. Það var
algjörlega fordæmt og því ýmist
fleygt eða haft í hákarlabeitu. Hjón
nokkur bjuggu þarna í koti skammt
frá. Þau átu hrossakjöt, og létu börn
sín eta það. Á þessu fólki var mikil
fyrirlitning. Menn sneiddu hjá
kotinu og fjölskyldunni og vildu ekk-
ert hafa saman við hana að sælda.
Þegar þetta fólk kom til kirkju, sett-
ist það alltaf fremst í kirkjuna, og
sat á krókbekk. Ef það hefði setzt
innar, mundi það hafa verið mjög illa
séð, þótt í guðshúsi væri. Þarna var
Hólmfríður í þrjú ár. Þá fór hún að
Barðsgerði. Það var kirkjukot frá
Barði. En þá tók litlu betra við.
Heimilið var fátækt og skammturinn
lítill, en atlætið var betra. Vinnu-
harka var þarna mikil. Hólmfríður
átti að smala ánum á morgnana. En
aldrei fékk hún vott eða þurrt áður
en hún fór. Bæri við, að einhverja
ána vantaði, var hún send aftur
hvernig sem veður var, og það þótt
niðaþoka væri. Í slíkum leiðangri
villtist hún einu sinni og lá úti eina
nótt.
Í Nesi lærði hún að lesa, og bjó
hún að því sem fleiru þaðan. Langaði
hana oft til að grípa bók og lesa, en
bókalestur var á báðum þessum
bæjum alveg fordæmdur. Lærði hún
því ekkert þessi árin.
Einu sinni stalst hún þó í bók. Þá
kom húsfreyja þar að, tók bókina,
smellti henni saman og gaf henni
vænt högg með bókinni.
„Þér er skammar nær að halda
áfram að vinna,“ sagði hún.
Aldrei södd, nema
á jólum og stórhátíðum
Eitt sinn, er Hólmfríður var að
smala, sveið hana svo innan af
hungri, að hún settist á stein og há-
grét. Þegar hún hafði grátið um
stund, datt henni allt í einu í hug:
„Ég skal hlaupa heim og biðja
hana Guðrúnu að gefa mér eitt-
hvað.“
Guðrún þessi var móðir húsfreyju
og var Hólmfríði jafnan góð. En hún
mátti sín lítils á heimilinu.
Þótt Hólmfríður væri máttfarin
bæði af þreytu og hungri, hálfhljóp
hún við fót. Vonin um mat bar hana
hálfa leið. Þegar til bæjar kom, var
Guðrún að moka flórinn. Hólmfríður
fór til hennar og stóð andartak fyrir
innan fjósdyrnar. Þegar á átti að
herða, brast hana kjark til að bera
upp erindið. Hún var að því komin
að hverfa frá, er gamla konan leit
upp og sagði:
„Þú ert víst svöng núna, hróið
mitt.“
„Já, ég er verulega svöng,“ svar-
aði telpan.
„Það er lítið í askinum mínum
núna handa þér,“ sagði gamla kon-
an. Hún hætti að moka, en gekk að
einni jötunni, tók þar moð og þurrk-
aði með moðinu mesta skítinn af
höndum sér. Síðan gekk hún heim
bæjarstéttina og inn í bæinn, og elti
telpan hana. Þegar inn kom, tók hún
askinn sinn, sem stóð á hillu yfir
rúminu hennar.
„Þetta er lítið í svanginn,“ sagði
gamla konan; um leið fór hún með
vísifingur hægri handar ofan í ask-
inn og hrærði saman grautinn og
mjólkina. Síðan rétti hún Hólmfríði
askinn og sagði:
„Súptu þetta, hróið mitt.“
Telpan tók þegjandi við askinum.
Þegar hún hafði sopið til botns, rétti
hún gömlu konunni askinn og sagði:
„Guð launi fyrir mig.“
„Guð blessi þig,“ sagði gamla kon-
an og hélt aftur út að moka flórinn.
En Hólmfríður fór til smalamennsk-
unnar, hressari en áður, en engan
veginn södd. Það var hún eiginlega
aldrei, aldrei nema á jólum og
stórhátíðum, þegar vel var skammt-
að.
Vorið 1882 fluttust hjónin í Barðs-
gerði búferlum að Móskógum á
Bökkum. Þá voru mikil harðindi, og
lá þá ís fyrir öllu Norðurlandi allt
fram til höfuðdags. Frostin voru svo
mikil, að ekki sást í auða vök frá far-
dögum og fram undir höfuðdag.
Þegar fjölskyldan í Barðsgerði
flutti um fardaga, var snjókyngi og
umbrotafærð, svo að illt var að kom-
ast um jörðina. Ofan á öll harðindin
bættust svo mislingarnir, og lögðust
menn unnvörpum í rúmið. Á sumum
bæjum lögðust allir í einu og lágu í
kös í baðstofunum, og gátu enga
björg sér veitt. Ekki var hjálpar að
vænta af öðrum bæjum. Veikin var á
hverjum bæ, og sérhvert heimili var
báglega statt og þarfnaðist hjálpar.
Mislingarnir lögðust þungt á marga,
og margir dóu, en þeir, sem lifðu þá
af, voru lengi að ná sér eftir veikina,
og sumir báru aldrei sitt barr. Olli
það mjög, að matur var af skornum
skammti og sums staðar ekki til, þar
eð ekki var farið á sjó. Kýrnar þorn-
uðu upp. Kvíærnar týndust, því að
víða var enginn til, sem sinnt gat
skepnunum.
Tvennir tímar Hólmfríðar Hjaltason
Tvennir tímar heitir ævisaga Hólmfríðar Hjaltason sem Elínborg Lárusdóttir færði á bók og kom fyrst út haustið 1949. Í uppvextinum
þurfti Hólmfríður að þola mikið harðræði og hungur og gekk svo langt að hún varð að eta töðu til að sefa hungur sitt.
Úr einkasafni
Harðræði Hólmfríður Hjaltason og Guðmundur eiginmaður hennar ásamt
dætrum sínum, þeim Margréti og Sigurveigu.
Jólatilboðsverð
kr. 129.002,-
Vitamix Pro 750 á sér
engann jafningja.
Nýtt útlit og nýir
valmöguleikar.
5 prógrömm og
hraðastillir sjá til þess
að blandan verður
ávallt fullkomin og
fersk!
Galdurinn við
ferskt hráefni
Rauðagerði 25 108 Rvk Sími 440-1800 www.kaelitaekni.is