Morgunblaðið - 21.04.2018, Qupperneq 26

SVIÐSLJÓS
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
Þjóðskjalasafnið hefur nýlegasett á vef sinn (skjala-safn.is) prestþjónustu-bækur og sóknarmannatöl
á stafrænu formi. Hvort tveggja eru
grundvallarrit þegar leitað er upplýs-
inga á sviði ættfræði og sögu. Fram
að þessu hafa menn orðið að fara á
lestrarsal safnsins í Reykjavík til að
leita heimilda í kirkjubókum. Nú
geta þeir sem eru nettengdir skoðað
þær í ró og næði allan sólarhringinn
hvar sem er í heiminum. Að sögn
Njarðar Sigurðssonar, sviðsstjóra
upplýsinga- og skjalasviðs, eru þó að-
eins birtar prestþjónustubækur og
sóknarmannatöl sem eru 50 ára og
eldri. Af prestþjónustbókum eru
1.275 af 1.277 á safninu aðgengilegar
á vefnum. Tvær voru ekki afrit-
unarhæfar vegna ástands. Sóknar-
mannatölin eru 1.460, það elsta frá
1744.
Unnið ókeypis af mormónum
Njörður segir að afritun kirkju-
bókanna sé hluti af samningi við
bandaríska fyrirtækið Family Search
sem var gerður árið 2016. Þetta er
fyrirtæki mormóna sem annast söfn-
un ættfræðiheimilda um heim allan.
Samkomulagið felur í sér að sjálf-
boðaliðar mormóna vinna skönn-
unarstarfið en Þjóðskjalasafn útveg-
ar aðstöðu og leggur til frumskjölin
til skönnunar.
En hvað eru prestþjónustubækur
og sóknarmannatöl? Það er ágætlega
úrskýrt á vef Þjóðskjalasafnsins. Í
stuttu máli er prestþjónustubók
(ministerialbók) ætluð til þess, að
prestur færi í hana upplýsingar um
prestsverk þau sem hann fram-
kvæmir, ásamt öðrum atriðum sem
presti er boðið að skrá á hverjum
tíma. Aðalatriði þeirrar skráningar
eru fæðingar og skírnir, ásamt nöfn-
um foreldra og guðfeðgina, ferm-
ingar, hjónavígslur og dauðsföll.
Önnur skráningaratriði fara eftir fyr-
irmælum yfirvalda á hverjum tíma
eða venjum sem skapast. Prestþjón-
ustubækur voru góðar heimildir um
heilsufar manna, því að dauðamein
voru oftast greind eftir bestu getu og
vitneskju. Þeirri skráningu þarf þó
að taka með nokkrum fyrirvara.
Sjálfsvíga er stundum ekki getið, en
reynt að breiða yfir slíkt eftir bestu
getu. Margir prestar héldu þeim sið
lengi fram eftir 20. öld að geta dánar-
orsaka, en því mun nú alls staðar
hætt.
Sóknarmannatöl, sem einnig nefn-
ast sálnaregistur eða húsvitjana-
bækur, eru skrár yfir íbúa í kirkju-
sókn. Eitt af embættisverkum presta
var að ferðast árlega um þá sókn eða
sóknir sem þeir þjónuðu, taka mann-
tal, fylgjast með fræðslu barna og
uppeldi, hegðun sóknarmanna og
guðsorðabókaeign þeirra. Þessar
upplýsingar færðu prestarnir í sér-
stakar bækur: sóknarmannatöl. Þau
eru góð heimild um íslenskt mannlíf á
um tveggja alda tímabili og ómiss-
andi hverjum ættfræðingi eða ævi-
söguritara. Þau eru auðvitað ekki
óbrigðul frekar en aðrar heimildir,
t.d. er aldursskráning mjög á reiki og
verður að taka með fyrirvara, en
ásamt prestþjónustubókum og aðal-
manntölum eru þau vinsælustu heim-
ildir meðal gesta Þjóðskjalasafns
Stjórnvöld gáfu fyrirmæli
Framan af var form og innhald
prestþjónustubóka með ýmsu móti. Í
erindisbréfi handa biskupum, 1. júlí
1746, komu fram mikilsverð ákvæði
um færslu prestþjónustubóka sem
enn gilda að miklu leyti. Í ársbyrjun
1784 sendi Hannes Finnsson, Skál-
holtsbiskup, próföstum Skálholts-
biskupsdæmis umburðarbréf með
nákvæmum leiðbeiningum og dæm-
um um færslu prestþjónustubóka.
Sama ár sendi Árni Þórarinsson,
Hólabiskup, próföstum sínum einnig
leiðbeiningar og færsludæmi. Árið
1812 kom tilskipun til biskupa í Dan-
mörku og Noregi, sem og á Íslandi,
um uppsetningu kirkjubóka. Þar
voru gefin ákveðin fyrirmæli um
formið, svo að prestþjónustubækur
yrðu með sama sniði í konungsdæm-
inu öllu. Í flestum sóknum landsins
hófust færslur prestþjónustubóka,
samkvæmt tilskipuninni, strax árið
eftir og síðan hafa ekki verið gerðar
neinar stórvægilegar breytingar á
formi eða færslu prestþjónustubóka.
Húsvitjanir og sóknarmannatals-
skráningar virðast lengi framan af
nokkuð lausar í reipum. Víða eru eyð-
ur í sóknarmannatölum, lengri eða
skemmri, hvort sem um er að kenna
trassaskap við innfærslur, bókaglöt-
un eða pappírsleysi. Stundum létu
prestar sér nægja að geta eingöngu
um breytingar milli ára.
Langalgengast er að skráningu
sóknarmannatala hafi verið hætt með
tilkomu þjóðskrár árið 1953, þó að
lög um skráningu sóknarmannatala
séu enn (2017) í gildi (ákvæði erind-
isbréfs handa biskupum frá 1. júlí
1746).
Kirkjubækurnar
komnar á netið
Ljósmynd/Af vef Þjóðskjalasafns Íslands.
Ættfræði Síða úr prestþjónustubók Reykjasóknar í Ölfusi. Fólkstal 1. des-
ember 1816. Getið er um nafn, stöðu, aldur og fæðingarstað sóknarbarna.
26
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. APRÍL 2018
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Ég er mjögánægðurhér, ég kýs
frekar að vinna en
að vera atvinnu-
laus. Þegar maður
er ekki að gera
neitt kemur alltaf þessi hugs-
un; ég er ekki að gera neitt
fyrir þjóðfélagið, ég er ekki að
gera neitt fyrir landið. Ég er
bara hér að lifa á kerfinu. Þá
fær maður þessa hræðilegu
tilfinningu að maður sé gagns-
laus.“ Þannig farast Daða
Gunnlaugssyni orð í viðtali í
Sunnudagsblaði Morgun-
blaðsins nú um helgina. Daði
er einhverfur. Hann er 28 ára
gamall og hefur unnið hjá
Leturprenti í þrjú ár. Hann
hóf þar störf eftir undirbúning
hjá sjálfseignarstofnun, sem
heitir Specialisterne og sér-
hæfir sig í að styðja fólk á ein-
hverfurófi út á vinnumarkað.
Specialisterne á uppruna
sinn í Danmörku. Hér var
stofnuð sjálfseignarstofnun
undir merkjum hennar fyrir
tilstilli foreldra einhverfra
barna árið 2010 og starfsemi
hófst árið eftir. Eygló Ingólfs-
dóttir, einhverfuráðgjafi hjá
Specialisterne, segir í viðtali í
Sunnudagsblaðinu að ágæt-
lega sé búið að einhverfum
hér á landi á leikskólaaldri,
grunnskólaaldri og mennta-
skólaaldri, en eftir það skorti
úrræði. „En hvað gerist þegar
fólkið verður tvítugt og er bú-
ið með framhaldsskólann?“
spyr hún. „Það er mjög mik-
ilvægt að vinna að því að auka
möguleika og fjölga tækifær-
um á almennum
vinnumarkaði fyr-
ir einstaklinga
með greiningu á
einhverfurófi.“
Í samantektinni
um starf Specia-
listerne kemur fram að fjöldi
fyrirtækja hafi tekið skjól-
stæðinga stofnunarinnar í
vinnu. Þó gerist það hins veg-
ar að fyrirtæki taki vel í hug-
myndina, en treysti sér ekki
þegar á reynir.
Öllum er mikilvægt að hafa
atvinnu og leggja sitt af mörk-
um. Það er engum hollt að
vera atvinnulaus og á bótum,
þá vaknar sú „hræðilega til-
finning að maður sé gagns-
laus“, svo vitnað sé í orð Daða
Gunnlaugssonar hér fyrir of-
an.
Það hlýtur að vera keppi-
kefli að greiða götu þeirra,
sem hafa burði, getu og vilja
til að vera á vinnumarkaði.
Eins og fram kemur í saman-
tektinni er þetta ekki aðeins
spurning um að finna eitthvað
að gera. Hundrað einstak-
lingar hafa nýtt sér úrræði
Specialisterne, fimmtíu fengið
vinnu og fleiri í startholunum.
Þessum einstaklingum fer
fram, þeir öðlast sjálfstraust
og verða virkari í leik og
starfi. Nú stendur yfir Blár
apríl og er markmiðið að
vekja til vitundar um ein-
hverfu og safna fé til styrktar
málefninu. Stuðningur við
stofnun á borð við Specialist-
erne, sem hjálpar fólki á ein-
hverfurófi að finna tilgang í
lífinu, getur breytt miklu.
„Þá fær maður
þessa hræðilegu til-
finningu að maður
sé gagnslaus.“}
Efling einhverfra
Stóraukinnfjöldi ferða-
manna veldur
miklu álagi við
hinar mörgu nátt-
úruperlur landsins
og ekki er alltaf
auðvelt að sjá fyrir hvert
straumurinn liggur. Brúarfoss
í Biskupstungum komst óvænt
á kortið fyrir nokkrum árum
og nú er umferðin þar orðin
svo mikil að nánasta umhverfi
er eitt drullusvað eins og
greint er frá í Morgunblaðinu
í dag. Ekki er langt síðan lok-
að var fyrir umferð í Reykja-
dal í Ölfusi vegna þess hve
slæmt ástandið var orðið á
stígum. Um leið var lokað á
Skógaheiði og í Fjaðr-
árgljúfri.
Það er undarlegt að fólk
skuli ekki láta sér segjast
þegar slíkum leiðum er lokað.
Í fréttum kom fram að land-
verðir hefðu þurft að standa í
stappi við ferðalanga sem
hugðust hunsa
lokunina.
Sveitarfélagið
Ölfus hefur fengið
13,7 milljónir
króna til lagfær-
inga í Reykjadal.
Ýmislegt hefur verið gert
við Brúarfoss. Lagðir hafa
verið stígar og bílastæði við
þjóðveginn. Meira þarf þó til
og í sumar verður haldið
áfram að laga stíginn.
Það er erfitt að áfellast
landeigendur í tilfellum sem
þessum. Það er rétt að auð-
velda þeim framkvæmdir og
um leið þarf að finna leiðir til
þess að standa undir viðhaldi
stíga og umhverfis náttúru-
perla, hvort sem það er með
gjöldum á staðnum eins og
gert hefur verði við Kerið, eða
öðrum hætti. Þá má ekki
gleyma því að þessar perlur
draga ferðamenn til landsins
og skapa ferðaþjónustunni
tekjur.
Það þarf að finna
leiðir til að standa
undir viðhaldi við
vinsæla staði}
Ágangur við náttúruperlur
Í
liðinni viku skapaðist mikil umræða
um öryggis- og varnarmál í kjölfar
aðgerða Bandaríkjanna, Bretlands og
Frakklands í Sýrlandi. Eftir aðgerð-
ina stóð Ísland ásamt öllum banda-
lagsríkjum Atlantshafsbandalagsins að yfir-
lýsingu NATO. Við líkt og aðrar þjóðir
sögðum þær skiljanlegar en ítrekuðum að við
teldum áfram brýnt að ná pólitískri lausn í
málefnum Sýrlands og að öryggisráð Samein-
uðu þjóðanna axlaði ábyrgð. Einungis þannig
er hægt að binda enda á átökin í Sýrlandi.
Umræðan sem fylgdi í kjölfarið, m.a. um
stöðu Íslands innan Atlantshafsbandalagsins
og hvernig ákvarðanir þar eru teknar, sýndi
ákveðna vanþekkingu á öryggis- og varnar-
málum með hugmyndum um að við ættum
með einhverjum hætti að vera hlutlaus eða
ekki með í yfirlýsingu bandalagsins. Ákvarð-
anir í bandalaginu eru einungis teknar á grundvelli sam-
stöðu og orðalagið í yfirlýsingunni tekur mið af því.
Þannig hafa ákvarðanir í NATO verið teknar frá stofnun
bandalagsins árið 1949. Annaðhvort eru öll ríki með eða
engin ákvörðun er tekin.
Gagnrýni aðila snerist fyrst og fremst um mismunandi
stefnu ríkisstjórnarflokkanna í öryggis- og varnar-
málum; ólíka stefnu flokkanna í þessum málum, frekar
en öðrum, þótt ekki komi það neinum á óvart. Stjórnar-
sáttmáli ríkisstjórnarinnar er aftur á móti skýr, sem og
skilaboð Íslands og ákvarðanir út á við. Það er það sem
skiptir máli, ákvarðanir okkar um samskipti Íslands við
önnur lönd og hvaða stöðu við tökum í al-
þjóðasamfélaginu. Þótt stjórnarandstæð-
ingar geti velt vöngum yfir mismunandi
stefnu stjórnarflokkanna er það nú samt svo
að utanríkisstefna landsins stendur föstum
fótum og hefur gert lengi.
Það er augljóst að þörf er á dýpri umfjöllun
um utanríkis-, öryggis- og varnarmál. Bæði
þurfa þau að fá meira rými í þjóðfélags-
umræðunni en einnig á Alþingi. Staðan í al-
þjóðamálunum er oft á tíðum flókin og það
eru ýmis mál sem skipta okkur meira máli en
áður. Fyrir því geta verið ýmsar ástæður sem
við sjáum ekki alltaf fyrir. Það er því mikil-
vægt að virkja samtal um þessi mál með
meiri og betri hætti en gert hefur verið hing-
að til. Hér hafa ýmsir aðilar stuðlað að upp-
lýstri umræðu um öryggis- og varnarmál.
Hæst ber samtök á borð við Varðberg, Nexus
og loks Alþjóðamálastofnun Háskóla Íslands.
Við höfum í gegnum tíðina eftirlátið öðrum ríkjum að
móta varnarstefnu fyrir Ísland, enda hafa aðrir haft til
þess betri þekkingu en við. Þessu þarf að breyta til
lengri tíma. Við þurfum að byggja upp þekkingu á ör-
yggis- og varnarmálum hér á landi þannig að við séum
betur í stakk búin til að taka ákvarðarnir, móta framtíð-
arstefnu og takast á við þær áskoranir sem bíða okkar í
alþjóðamálum.
Áslaug Arna
Sigurbjörns-
dóttir
Pistill
Skýr utanríkisstefna
Höfundur er formaður utanríkismálanefndar
og ritari Sjálfstæðisflokksins. aslaugs@althingi.is
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen