Læknablaðið - 01.01.2018, Blaðsíða 36

36 LÆKNAblaðið 2018/104
U M F J Ö L L U N O G G R E I N A R
Breyting á klukkunni úr sumartíma
yfir í réttan tíma miðað við hnattstöðu
Íslands, svokallaðan vetrartíma, hefur
verið til umræðu í haust. Læknablaðið
fékk fjóra sérfræðinga sem rannsakað
hafa mikilvægi og áhrif dægursveiflu og
svefns á heilsu fólks til að ræða þetta í
kjölfar þess að Nóbelsverðlaun í lækna-
vísindum á þessu ári voru veitt fyrir
rannsóknir á þessu sviði.
Sérfræðingarnir eru Björg Þorleifs-
dóttir lektor í lífeðlisfræði við Háskóla
Íslands, Erla Björnsdóttir sálfræðingur
og nýdoktor við læknadeild Háskóla
Íslands, Erna Sif Arnardóttir forstöðu-
náttúrufræðingur og forstöðumaður
svefnrannsókna á Landspítalanum og
Þórgunnur Ársælsdóttir geðlæknir.
Björg: Í öllum lífverum er líkams-
klukka og við mannfólkið erum ekkert
undanskilin því. Líkamsklukkan gengur
með sínum takti sem er aðeins lengri en
sólarhringurinn þannig að allar lífver-
ur sem nema birtu og lifa að einhverju
leyti undir beru lofti þurfa að geta stillt
líkamsklukkuna í takt við sólarganginn.
Við þurfum að fá merki um það hvenær
er nótt og hvenær er dagur og virkni lík-
amans breytist frá degi til nætur. Það er
hægt að stilla líkamsklukkuna og skorða
hana við 24 stundir en við þurfum að
fá merki til að miða við. Mikilvægasta
merkið er birtan frá sólinni og við höf-
um líkamsklukkuna, sérstakar frumur í
undirstúku heilans, sem eru sérhæfðar
til að taka við birtuboðum frá frumum í
augunum. Þessar frumur hafa sýnt sig að
hafa mismunandi virkni eftir því hvort
er bjart eða myrkur, sem aftur hefur áhrif
á allan líkamann. Áhrifunum er miðlað
með hormóninu melatóníni sem myndað
er í heilakönglinum. Önnur merki sem við
getum stillt líkamsklukkuna eftir eru ýmis
umhverfishljóð, en mikilvægi ljóssins er
óumdeilanlegt, þó þorri fólks geti stillt sig
eftir öðrum merkjum. Líklega er þó alltaf
ákveðinn hópur fólks sem á mjög erfitt
með að stilla líkamsklukkuna eftir öðru
en birtuboðum og með því að fá birtuna
klukkutíma seinna en eðlilegt er hér á
Íslandi erum við að ýta undir seinkun á
öllum ferlum í líkamanum, sérstaklega hjá
þeim einstaklingum.
Eiginleikar sólarljóssins
eru mjög mismunandi
Erna: Það eru margir sem vita ekki að
ljóseiginleikar sólarljóssins eru mjög mis-
munandi eftir tíma dagsins. Á morgnana
er bláa birtan ríkjandi og á kvöldin er
birtan á rauða svæði litrófsins. Það er bláa
ljósið á morgnana sem stillir okkur af og
þannig getur maður stjórnað líkamsklukk-
unni með því að flýta henni eða seinka
henni og ég held að mjög fáir geri sér
grein fyrir þessum eiginleikum birtunnar.
Björg: Á sumrin hefur sólarbirtan
líka áhrif til þess að stilla líkamsklukku
okkar. Það hefur sýnt sig í íslenskum
rannsóknum að lítill munur er á svefntíma
fólks á sumrin og veturna þó margir haldi
því fram að þeir þurfi minna að sofa á
sumrin þegar birtan er nánast allan sólar-
hringinn. Frá náttúrunnar hendi er líklegt
að svefntíminn sé styttri á sumrin þar
sem melatónínframleiðsla líkamans helst í
hendur við hvenær dimmir og birtir aftur.
En í okkar vestræna samfélagi erum við
svo bundin af áherslum vinnu og annarra
skyldna að þetta kerfi riðlast hjá flestum.
Erna: Gott dæmi eru jólafrí barna og
unglinga. Þá seinka allir sér og síðan hefst
baráttan í byrjun janúar við að koma þeim
aftur á réttan kjöl. Í mesta skammdeginu
er ekkert til að stilla okkur af, birtan er
svo lítil og flestir lenda í vandræðum
með svefntímann sinn á þessum árstíma.
Þetta hefur mest áhrif á unglinga. Þeir eru
náttúrulega með seinkaða dægursveiflu,
það hefur verið rannsakað með óyggjandi
niðurstöðum, að unglingar hafa seinkaða
losun á melatóníni miðað við aðra. Það
þýðir að þeir eiga erfitt með að sofna á
kvöldin og erfitt með að vakna snemma á
morgnana. Þeir verða verst úti þegar við
bætist að klukkan er röng miðað við sólar-
ganginn. Víða erlendis hafa skólayfirvöld
ákveðið að seinka skólabyrjun á morgnana
vegna þessa með mjög góðum árangri.
Með því að seinka skólabyrjun til 9 eða
jafnvel 10 á morgnana hefur námsárangur
og árvekni nemenda batnað verulega.
Erla: Þetta hefur líka verið gert hér í
fáeinum skólum með góðum árangri en
það leysir þó ekki vandræðin sem skapast
af rangri klukku. Víða er verið að seinka
skólabyrjun þar sem klukkan er þó rétt
og hér eigum við að gera hvort tveggja,
seinka skólabyrjun og leiðrétta klukkuna.
Það er mjög mikilvægt að tala um leið-
réttingu en ekki breytingu á klukkunni.
Þegar ákveðið var að festa klukkuna á
Íslandi á sumartíma árið 1968 var það gert
vegna viðskiptalegra hagsmuna og þegar
rökin gegn leiðréttingu klukkunnar eru
skoðuð eru þau yfirleitt viðskiptalegs eðlis
en við sem tölum fyrir leiðréttingunni
erum að tala útfrá lýðheilsufræðilegu sjón-
armiði og höfum engra hagsmuna að gæta
annarra en að bæta líðan og svefn þjóðar-
innar. Þegar þessi ákvörðun var tekin 1968
vissi fólk ekki eins mikið um mikilvægi
líkamsklukkunnar og dægursveiflunnar
og vitað er í dag.
Erna: Í rauninni var sáralítið vitað og
öll sú þekking sem liggur að baki nóbels-
verðlaununum í læknavísindum á síðasta
ári verður til á 9. áratug síðustu aldar.
Þórgunnur: Það er líka sláandi í okkar
þjóðfélagi hvað virðing fyrir svefninum er
lítil. Svefninn er stórmerkilegur þáttur lífs-
Afleiðingar rangrar
klukku eru margvíslegar
- segja sérfræðingar um dægursveiflu, svefn og líkamsklukku
■ ■ ■ Hávar Sigurjónsson