Morgunblaðið - 26.07.2018, Blaðsíða 44

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 26. JÚLÍ 2018
Smáratorgi 1, 201 Kópavogi, sími 588 6090, vl@simnet.is
Verkfæralagerinn
Mán.-fim. kl. 9-18, fös. kl. 9-18:30, lau. kl. 10-18, sun. kl. 12-17
295
Vinnuvettlingar
PU-Flex
Öflugar Volcan
malarskóflur
á frábæru
verði
frá 365
Ruslapokar 120L
Ruslapokar 140L
Sterkir 10/50stk
Greinaklippur
frá 595
585
Strákú
á tann
verði
Garðkl a/Garðskófla
595
Öflug
stungu-
skófla
Garðverkfæri í miklu úrvali
frá 995
Garðslöngur
í miklu úrvali
Fötur í
miklu úrvali
3.995
Hakar, hrífur, járnkarlar, kínverjar,
sköfur, skröpur, fíflajárn, fötur,
balar, vatnstengi, úðarar,
stauraborar.........
Léttar og góðar
með 100 kg burðarge
frá 995
999Barna-
garðverk-
færi
frá 395
Ruslatínur
frá 295
Laufhrífur
frá 999
Laufsugur
7.495
Úðabrúsar
í mörgum stærðum
Sigurður Ægisson
sae@sae.is
Guðmundur Falk, skipstjóri hjá fyr-
irtækinu Whale Watching Reykja-
nes, uppgötvaði sléttbak í Faxaflóa á
mánudagsmorgun, 23. júlí. Tíðindin
bárust hratt út, enda merkileg. Und-
anfarna áratugi höfðu ekki sést við
Ísland nema örfá dýr, teljandi á
fingrum annarrar handar – eitt árið
1987, móðir og kálfur árið 1989, og
svo tvö árið 1995. En landsmenn
þekktu vel til sléttbaks á öldum áður,
eins og fjöldi nafna hans á íslensku
gefur til kynna. Þau eru m.a. biska-
yahvalur, hafkikki, hafurfiskur, haf-
urhvalur, hafurkekki, hafurketta,
hafurketti, hafurkétti, hafurkikki,
hafurkitti, hafurkytti, hoddunefur,
hraunhvalur, höddunefur, íslands-
sléttbakur, norðkaprari, slettbakur,
sléttbaka, sléttibaka, vaðfiskur og
vatnshvalur.
Sléttbakur var fyrsta tegundin
sem hvalveiðimenn gerðu út á fyrir
alvöru, því hann var algengur, nema í
allra heitustu sjóum, í öðru lagi hæg-
syndur og í þriðja lagi svo feitur að
hann sökk ekki þótt hefði verið drep-
inn. Megintilgangurinn var öflun lýs-
is (úr fitunni) sem var mikilvægur
ljósgjafi en það var einnig notað í
kerta- og sápugerð og margt fleira.
Þá voru skíðin eftirsótt í lífstykki og
krínólínur hefðarkvenna og auk þess
við gerð regnhlífa og veiðistanga, að
eitthvað sé nefnt. Og sökum mikillar
ágengni í stofna hans, e.t.v. allt frá 9.
öld, er lítið orðið eftir. Fyrst var hon-
um eytt á Biskajaflóa en síðan fóru
menn norður á bóginn þegar ekki var
meira að fá sunnar og héldu þar
áfram, m.a. við Írland. Baskar voru
nánast einráðir á þessu sviði allt frá
því um árið 1000 og til aldamótanna
1600. En þá bættust Danir, Englend-
ingar og Hollendingar í kompaníið,
eftir að auðug hvalamið uppgötv-
uðust enn norðar í kjölfar landkönn-
unarleiðangra, og svo Frakkar og
Bandaríkjamenn. Um aldamótin
1700 var stofninn að mestu hruninn í
austanverðu Atlantshafi og um 100
árum seinna við Norður-Ameríku.
Og á 19. öldinni einni og sér voru um
100.000 dýr felld.
Alfriðaður frá árinu 1935
Sléttbakurinn hefur verið alfrið-
aður frá árinu 1935 en þó er lítil bata-
merki að sjá. Talið er að við austur-
strönd Norður-Ameríku, þar sem
vesturstofninn heldur sig að mestu
leyti, séu einungis 300–450 dýr og í
austurstofninum ekki nema fáeinir
tugir dýra, sem e.t.v. eru þó bara
flakkarar úr hinum. Er óvíst hvort
þetta nægi til að dýrin nái að rétta úr
kútnum.
Eina þekkta kelfingarsvæðið er út
af ströndum Flórída- og Georgíu-
ríkis.
Kýrnar bera á 3–5 ára fresti, með-
gangan varir í um 12 mánuði og kálf-
arnir, sem eru gjarnan ljósari en hin-
ir fullorðnu, eru um 4–5 m að lengd
við fæðingu. Þeir er svo næstu 6–12
mánuði á spena en eru þó líklega
jafnframt byrjaðir að taka aðra fæðu
við lægri mörkin. Kynþroska er náð
við 6–12 ára aldur. Samband móður
og afkvæmis er afar sterkt og náið.
Háhyrningar eru sennilega afræn-
ingjar og e.t.v. hákarlar líka. Þótt fáir
hafi orðið vitni að slíkum árásum
bera mörg dýr merki sem rakin hafa
verið í þá átt. Vera má að ástæðan
fyrir því að sléttbakskýr eignist kálfa
sína á grunnsævi og dvelji þar næstu
vikur og mánuði en ekki dýpra sé
hugsað til að gera hvítháfum og öðr-
um kollegum þeirra erfiðara með að
ráðast að bráð sinni neðan frá.
Þá eru ótaldir árekstrar við skip
og drukknun í veiðarfærum, s.s.
krabbagildrum, og mun þetta vera
ein meginorsök vanhalda fullorðinna
dýra við strendur Bandaríkjanna og
Kanada, eða um 80%. Banamein 17
dýra þar í fyrra má rekja til fram-
annefnds.
Getur vegið um 100 tonn
Sléttbakurinn er nú á tímum oftast
13–16 m að lengd fullvaxinn og 40–50
tonn að þyngd en getur þó orðið 18,5
m og vegið um 100 t. Kýrnar eru ívið
stærri en tarfarnir.
Hvalurinn er svartur að meginlit,
þótt stundum geti það farið út í brún-
tón, en aftarlega á kviðnum og um-
hverfis kynfæri og endaþarmsop eru
að auki oft hvítir reitir. Ofan á þetta
bætist að á ákveðnum árstímum
flagnar húðin á baki a.m.k. sumra
einstaklinga svo að þeir verða flekk-
óttir.
Líkaminn er afar gildvaxinn; um-
málið þar sem hann er sverastur get-
ur verið meira en 60% af heild-
arlengdinni. Fitulagið á það til að
vera allt að 60 cm þykkt.
Kjafturinn er, eins og flest annað á
þessum hval, líka gríðarlega stór og
munnlínan ákaflega bogadregin.
Beggja vegna úr efri skolti hanga
200–270 skíði eða í það heila 400–540.
Þau eru dökkleit eða svört að lit og
geta náð allt að 3 m lengd. Innra borð
þeirra er alsett fíngerðum hárum. Og
tungan er líka geysimikil, vegur um
1,5 tonn.
Bægsli eru alllöng (allt að 1,7 m),
breið og ávöl. Og þríhyrningslaga
sporðblaðkan er einnig mikil um sig,
getur verið allt að 7 m breið og er
áberandi klofin í miðju.
Dálítið bil er á milli útblástursop-
anna og aukinheldur vísa þau aðeins
til hliðanna þannig að súlan myndar
V-form séð framan eða aftan frá.
Hún getur náð allt að 5 m hæð.
Fæðan nánast eingöngu
dýrasvif
Sléttbakurinn er talinn éta nánast
eingöngu dýrasvif þar sem krabba-
flóin Calanus finmarchicus virðist af-
ar mikilvæg en einnig ungviði ýmissa
ljósátutegunda auk vængjasnigla,
möttuldýra og hrúðurkarla á lirfu-
stigi. Veiðiaðferðin er sundsíun, ólíkt
því sem reyðarhvelin flest nota; synt
er með opið ginið, stundum við yf-
irborðið en þó yfirleitt miðsjávar eða
við botn, uns nóg hefur safnast í það
til að kyngja.
Þetta er grunnsjávarhvalur að
mestu leyti en hefur þó einnig fundist
dýpra úti. Hann fer mest um á 4–7
km/klst. og oftast 1–2 dýr saman þótt
fyrir komi stærri hópar, einkum í
sambandi við tímgunaratferli. Kýrn-
ar leggja nefnilega stund á fjölveri og
allt að 30 tarfar geta safnast um eina
kú og tekið þátt í sæðiskeppni, þ.e.
hún makast við einn af öðrum, eða
jafnvel tvo á sama tíma, og venjuleg-
ast með stuðningi hinna. Slíkt atferli
er í gangi allan ársins hring en ber þó
aðeins ávöxt á veturna, einkum á
tímabilinu desember og fram í mars.
Talið er að kvendýrin geti á einhvern
hátt notfært sér reynslu af frammi-
stöðu karldýranna á ófrjóa tíma-
bilinu og átt auðveldara með að velja
þegar að alvörunni kemur. Í þessu
sambandi mætti nefna að eistu slétt-
bakstarfa eru þau langstærstu og
þyngstu í gjörvöllu dýraríkinu, vega
um eða yfir 500 kg hvort um sig og
kannski ekki að undra miðað við ann-
að. Til samanburðar eru þau „ekki
nema“ um 50 kg í langreyði og um 70
kg í steypireyði.
Sléttbakurinn getur verið líflegur í
yfirborðinu, m.a. barið sporðinum
ítrekað, og er líka þekktur fyrir að
stökkva mikið, gjarnan hvað eftir
annað; er sagt að dynkurinn heyrist
úr allt að kílómetra fjarlægð. Einnig
á hann það til að nálgast skip og báta.
Ekki er vitað hversu gamlir slétt-
bakar verða að jafnaði en lengi var
talið að þeir gætu náð því að lifa í
a.m.k. 30 ár. Sá elsti þekkti varð 67
ára gamall. Eflaust mætti hækka þá
tölu í 100 ár og jafnvel 200 eins og í
dæmi frændtegundarinnar norð-
hvals, öðru nafni grænlandsslétt-
baks.
Ljósmynd/Guðlaugur Ottesen Falk
Nokkur orð um sléttbakinn
Sléttbakur Teikn-
ing af fullvöxnum
sléttbaki eftir Jón
Baldur Hlíðberg.
Sléttbakur er nú á
tímum oftast 13-16
metrar að lengd full-
vaxinn og vegur 40-
50 tonn en getur orð-
ið stærri og þyngri.
Hvalablástur Sléttbak-
urinn, sem sást við
Reykjanes síðastliðinn
mánudag.