Skírnir - 01.09.2016, Page 86

fræða- og vísindaheiminum, enda miðast þá þjálfun og val á vísinda-
og fræðafólki einmitt við það að upprennandi vísindamenn ástundi
gagnrýna hugsun.
Í þessari grein mun ég færa rök fyrir því að gagnrýna hugsun sé
ekki hægt að leggja að jöfnu við vísindalega hugsun. Ég neita því
ekki að slík hugsun þjónar mikilvægu hlutverki innan vísinda og
fræða, en mun þó leitast við að sýna að vísindaleg hugsun sé ekki í
eðli sínu gagnrýnin. Raunar mun ég færa rök fyrir því að það sé oft
nauðsynlegt vísindalegum framförum að setja gagnrýna hugsun til
hliðar í vissum skilningi, að minnsta kosti um stund. Að því leyti er
ég þess vegna einnig ósammála þeim sem telja að vísindi og fræði
skuli ávallt vera eins gagnrýnin og kostur er. Það er vissulega staður
og stund fyrir gagnrýna hugsun, innan vísinda sem utan þeirra, en
sá sem beitir gagnrýninni hugsun öllum stundum leggur lítið af
mörkum til vísinda. Ástæðan er í grófum dráttum sú að vísindaleg
aðferð byggist að miklu leyti á rótgrónu trausti til annarra vísinda-
og fræðimanna, og þetta traust er í eðli sínu ósamrýmanlegt boðorði
gagnrýninnar hugsunar.
Til að rökstyðja þetta þarf ég að styðjast við einhvers konar skil-
greiningu á því hvað felst í gagnrýninni hugsun. Þótt ýmsar skil-
greiningar á þessu fyrirbæri hafi verið settar fram í gegnum tíðina tel
ég að sú sem Páll Skúlason setti fram í áðurnefndri grein sinni sé
enn sú sem nær best utan um merkingu orðsins í daglegu tali:
„Gagnrýnin hugsun er sú hugsun sem fellst ekki á neina skoðun eða
fullyrðingu nema hún hafi fyrst rannsakað hvað í henni felst og
fundið fullnægjandi rök fyrir henni“ (Páll Skúlason 1987: 70).3 Rétt
322 finnur dellsén skírnir
3 Páll bætti reyndar strax við: „Með öðrum orðum: gagnrýnin hugsun leitar að
nýjum og betri rökum fyrir skoðunum sínum og hugmyndum og er þar af leiðandi
sífellt að endurskoða þær“ (Páll Skúlason 1987: 70). Eins og Björn Þorsteinsson
(2005: 48–49) hefur bent á er viss togstreita milli þessara skilgreininga; af þeim
sökum mun ég eingöngu styðjast við fyrri skilgreininguna í þessari grein. Páll
virðist heldur ekki hafa talið þetta vera mikilvæga viðbót við fyrri skilgreininguna
enda er þessi síðari skilgreining horfin í bókinni Hugleiðingar um gagnrýna
hugsun (Henry Alexander Henrysson og Páll Skúlason, 2014: 17). (Í skilgrein-
ingunni sem þar er að finna er orðið „og“ í upphaflegu skilgreiningunni reyndar
skáletrað („… nema hún hafi fyrst rannsakað hvað í henni felst og fundið full-
nægjandi rök fyrir henni“), væntanlega til að leggja áherslu á það að skilja inntak