Skírnir - 01.09.2016, Blaðsíða 96

ótrúverðuga niðurstaða rökfræðilega af öðrum skoðunum sem
viðkomandi einstaklingur hefur nú þegar myndað sér.15 Hér er hins
vegar augljóslega ekki á ferð einstaklingur sem beitir gagnrýninni
hugsun, enda myndi gagnrýnin hugsun strax segja manni að hin
ótrúverðuga niðurstaða varpi rýrð á þær skoðanir sem maður hefur
fyrir og sem leiddu til slíkrar niðurstöðu. Eins og Páll Skúlason
bendir sjálfur á krefst gagnrýnin hugsun þess að maður sé sífellt
tilbúinn að endurskoða þær skoðanir sem maður hefur fyrir, og það
er einmitt viljinn til að gera það sem upp á vantar í þessu dæmi.16
Af þessu dreg ég þá ályktun að fordómaleiðin sem Páll kallar
svo sé samrýmanleg því að beita ekki gagnrýninni hugsun. Hins
vegar tel ég ekki rétt að draga einnig þá ályktun (sem gengi lengra)
að fordómaleiðin sé beinlínis ósamrýmanleg gagnrýninni hugsun.
Ástæðan er sú að það virðist sem hægt sé að mynda sér nýja skoðun
í samræmi við fyrri skoðanir með mjög gagnrýnum hætti, þ.e.a.s.
með því að skoða fyrst hvað í nýju skoðuninni felst og finna full-
nægjandi rök fyrir henni með því að höfða til fyrri skoðana. Það er
vissulega rétt að fyrri skoðanir eru ekki endilega, þ.e.a.s. í öllum til-
vikum, fullnægjandi forsendur fyrir því að trúa einhverju, en þær
332 finnur dellsén skírnir
leiði rökfræðilega af forsendum niðursöllunarinnar gæti skort upp á ákveðið
samræmi milli niðurstöðunnar og annarra skoðana sem viðkomandi hefur. Til
dæmis mætti segja að sú niðurstaða Zenons að hreyfing sé ómöguleg passi illa við
fjölmargar reynslubundnar skoðanir sem við höfum myndað okkur gegnum
tíðina. Við þessu er tvennt að segja: Í fyrsta lagi má auðveldlega ímynda sér dæmi
þar sem einstaklingurinn sem um er að ræða hefur engar aðrar skoðanir (hvorki
reynslubundnar skoðanir né aðrar skoðanir) sem koma niðurstöðunni við en
þær sem niðursöllunin notar sem forsendur. Þegar málum er svo háttað er full-
komið samræmi milli allra fyrri skoðana og þeirrar niðurstöðu sem niðursöllunin
leiðir að. Í öðru lagi má færa rök fyrir því að það röklega samræmi milli for-
sendna og niðurstöðu í afleiðslurökum af því tagi sem hér er um að ræða sé alltaf
yfirsterkara því ósamræmi sem gæti verið til staðar milli niðurstöðunnar og
ýmissa annarra skoðana (svo sem reynslubundinna skoðana) sem ekki eru bein-
línis ósamrýmanlegar niðurstöðunni. Hvað svo sem átt er við með „samræmi“ í
þessu samhengi þá hlýtur að vera meira ósamræmi í því fólgið að hafa skoðanir
sem eru rökfræðilega ósamrýmanlegar en að hafa skoðanir sem „passa illa saman“
í einhverjum almennari eða veikari skilningi.
16 Samanber orð Páls (1987: 70) um að gagnrýnin hugsun felist meðal annars í því
að maður sé „sífellt að endurskoða“ þær skoðanir og hugmyndir sem maður
hefur hverju sinni.