Skírnir - 01.09.2016, Blaðsíða 200

saman myndaðist hópur embættismanna eða vísir að valdastétt
dönskumælandi Íslendinga sem höfðu mikil tengsl við Dani og gátu
greint sig frá alþýðu manna í krafti kunnáttu sinnar, m.a. í dönsku.
Þá sýna mörg bréfanna sem rituð voru á íslensku að bréfritarar
notuðu dönsk orð þegar þeir lýstu aðstæðum sem tengdust t.d.
stjórnvöldum eða nýjum atvinnuháttum (Hrefna Róbertsdóttir og
Jóhanna Þ. Guðmundsdóttir 2016: 171–224). Hér ber að hafa í huga
að mikill munur er á því að hafa vald á erlendu tungumáli og geta
slett stökum orðum. Dönsku bréfin og danskar slettur í íslensku
bréfunum eru til marks um hvernig tengsl íslensku við dönsku
höfðu áhrif á málumhverfið með ólíkum hætti hvað varðar stöðu
íslensku gagnvart dönsku og formvanda, sbr. kenningar þess efnis
hér í upphafi.
Móðurmálsvæðingin í Danmörku leiddi til þess að kennsla í
skólum fór fram á dönsku, kennslubækur voru ritaðar á dönsku og
tímarit og annað veraldlegt efni var í vaxandi mæli gefið út á móður-
málinu. Sumt af þessu lesefni rataði til Íslands og varð vinsælt þegar
tímar liðu þar sem veraldlegt samtímaefni á íslensku var af skornum
skammti (Auður Hauksdóttir 2001: 29–34 og 2014). Sterkari staða
móðurmálsins í Danmörku hafði þannig áhrif á málumhverfið á Ís-
landi með því að ýta undir lestur á dönsku. En vaxandi þjóðernis-
hyggja í Danmörku snerti einnig tengsl íslensku og dönsku með
öðrum hætti. Þar skipti mestu það hlutverk sem íslenska og ís-
lenskar bókmenntir gegndu við mótun dansks þjóðernis. Sé þetta
haft í huga kemur ekki á óvart að leitað hafi verið til danskra
fornfræðinga um að koma íslenskunni til varnar. Samkvæmt Adri-
ansen naut dönsk tunga lítillar virðingar í Danmörku þar til um
miðja átjándu öld. Á afmælisdegi konungs voru honum flutt heilla -
kvæði á frönsku og latínu, höfuðtungum álfunnar, en einnig á þeim
fjórum tungum danska ríkisins, sem áttu ritmál, þ.e. dönsku, þýsku,
íslensku og samísku (Adriansen 2003: 29; Feldbæk 1992: 73). Vegna
áhrifa frá latínu nutu tungur sem höfðu ritmál sérstakrar virðingar
(Aitchison 2013: 10–11) og þá einkum þær sem gátu státað af rituð -
um menningararfi eins og klassísku málin. En virðingarstaða mál-
anna var að öðru leyti æði ólík. Við hirðina voru þýska og latína
ráðandi, en latína í hópi lærðra manna. Fjöldi Þjóðverja hafði lengi
436 auður hauksdóttir skírnir