Jökull - 01.07.2003, Blaðsíða 71

Society report
Ræða á haustráðstefnu Jarðfræðafélags Íslands, 18. október
2002, sem helguð var Guðmundi E. Sigvaldasyni sjötugum
Sigurður Steinþórsson
Raunvísindastofnun Háskólans, Jarðfræðahúsi, 101 Reykjavík; sigst@raunvis.hi.is
Um þessar mundir eru rétt 20 ár síðan ég stóð í svipuðum
sporum og nú og flutti ræðu í tilefni sjötugsafmælis Sigurð-
ar Þórarinssonar. Það var á norræna vetrarmótinu í janúar
1982, sem var helgað Sigurði sjötugum, og þetta var fyrsta
og eina ræða mín sem ég hef flutt á dönsku. Það eru semsagt
20 ár sem aðskilja þessa tvo örlagavalda í mínu lífi: Sigurður
stóð fyrir því að ég færi í jarðfræði yfirleitt, en Guðmund-
ur var samstarfsmaður og mótandi að ýmsu leyti fyrstu ár
mín í faginu. Og hann stóð fyrir því að ég færi til fram-
haldsnáms í Princeton, frekar en til einhvers annars minna
frægs háskóla af þeim sem til boða stóðu. Og þar var ég
svo bráðheppinn, án þess að Guðmundur eða ég hefðum
um það grænan grun, að saman var komin helsta fylking
forgöngumanna nýju jarðfræðinnar svonefndu, Harry Hess,
Jason Morgan, Fred Vine, Walter Elsasser og raunar líka
Alfred Fischer sem fyrstur benti á lotubundinn aldauða teg-
unda, mass extinctions, og meðal skólabræðranna var nem-
andi Fischers, Walter Alvarez, sem seinna fékk frægð fyrir
kenningu sem skýrði þennan lotubundna aldauða með falli
loftsteina á jörðina. Jarðfræðideildin í Princeton var að því
leyti merkileg að þar var ekki mikið af fínum og dýrum tækj-
um, þar notuðu menn höfuðið.
En Guðmundur hafði ekki síður fræga kennara í sínu
námi í Göttingen, því Wedepohl, kennari hans við jarðefna-
fræðideild háskólans, var mikill sproti í því fagi og stóð á
herðum sjálfs Goldschmidts, föður jarðefnafræðinnar, sem
hafði byggt stofnunina upp með röntgentækjum og öðrum
búnaði. Þegar Guðmundur kom til starfa hér á landi eftir
nám í Þýzkalandi og Bandaríkjunum, byrjaði hann auðvit-
að á því að koma upp röntgentæki í Atvinnudeildarhúsinu,
lítilli eftirmynd af röntgen-rannsóknastofu Goldschmidts.
Þetta tæki átti lengi eftir að vera burðarásinn í jarðhita- og
síðar bergfræðirannsóknum í því húsi, og þegar röntgentæk-
ið loks var borið út af sex-manna stritandi píanógengi leið
manni eins og nákominn ættingi væri að kveðja þessa jarð-
vist í svörtum líkpoka.
Líf okkar flestra er röð af tilviljunum að því er vísir
menn telja. Guðmundur kom heim frá námi 1961 um þær
mundir sem Askja byrjaði að gjósa, og hann kastaði sér þeg-
ar í stað út í þær rannsóknir í félagi við Sigurð Þórarinsson
og fleiri, sem kannski varð kveikjan að því að hann sneri
sér smám saman að eldfjallafræði. Svo kom Surtseyjargos-
ið, og þar stóð Guðmundur m.a. fyrir heimsfrægum grein-
ingum á eldfjallagösum. Enda var svo komið áratug síðar
að menn töldu engan annan koma til greina að stýra Nor-
rænu eldfjallastöðinni fyrstu skrefin en Guðmund þegar hún
var stofnuð 1974. Í framhaldi af Öskjugosinu skrifaði Guð-
mundur merka grein um notkun jarðefnafræði til að spá fyrir
um eldgos undir jökli, sérstaklega í Grímsvötnum og Kötlu,
með hugmyndum sem fylgt hefur verið eftir til þessa dags.
Þetta voru tíðindamikil ár í jarðvísindunum, þegar allt
þurfti að endurskoða í ljósi nýju jarðfræðinnar. 1968 kom
út grein Kushiros um áhrif vatnsþrýstings á uppbræðslu
basalts, og 1973 kinematics-grein Guðmundar Pálmason-
ar og grein Schillings um reglubundnar breytingar í efna-
samsetningu basalts eftir Reykjaneshryggnum. Guðmund-
ur Sigvaldason hefur alltaf verið naskur á að fylgja eftir
og nýta nýjar hugmyndir, og í kjölfar Heklugossins 1970
notaði hann tilraunaniðurstöður Kushiros á kerfinu forsterít-
díopsíd- kvarz undir vatnsþrýstingi til að skýra bergfræði
Heklu, og uppruna súra bergsins á Íslandi, með nýjum hætti
sem hlutbráð vatnaðrar basaltskorpu. Sú kenning, sem að
sönnu varð til víðar um svipað leyti, nýtur nú, eftir nokkrar
sviptingar, viðurkenningar flestra.
Um þessar mundir fór Guðmundur til Managua á vegum
Sameinuðu þjóðanna, þar sem hann lenti í jarðskjálftanum
mikla, og þaðan sendi hann okkur Níelsi Óskarssyni bréf
með nákvæmum fyrirmælum um viðamikla sýnasöfnun eft-
ir íslenska rekbeltinu, til að fylgja eftir rannsóknum Schill-
ings á Reykjaneshryggnum. Við Níels fórum að þeim fyrir-
mælum til hins ítrasta, og svo var kappið mikið að ég minn-
ist þess að í einni tveggja sólarhringa ferð upp á Kjöl átum
JÖKULL No. 52, 2003 69