Jökull - 01.07.2003, Qupperneq 73

Society report
Ræða á haustráðstefnu Jarðfræðafélags Íslands
Guðmundur E. Sigvaldason
Norrænu Eldfjallastöðinni, Grensásvegi 50, 108 Reykjavík; gudes@norvol.hi.is
Mig langar að segja dálitla sögu af ungri stúlku. Hún hét
Ásdís Jóhannsdóttir og stundaði nám í efnafræði við há-
skólann í Göttingen fyrir hálfri öld. Þetta var á þeim tíma
þegar Trausti Einarsson hélt fram einni af sínum þverstæðu
kenningum að jarðhitavatn væri upphaflega rigningarvatn
og efnainnihaldið væri uppleyst úr bergi. Jarðfræðingar
voru ekki hrifnir af þessari frekar en öðrum kenningum
Trausta Einarssonar og töldu bæði vatn og uppleyst efni
að stórum hluta vera af magmatiskum jafnvel juvenilum
uppruna. Verkfræðingurinn Gunnar Böðvarsson hafði trú
á Trausta og var auk þess nægjanlega forvitinn til að gera
eitthvað í málinu. Ég gæti trúað að það hafi verið sumarið
1955 eða 1956 að Ásdís fór heim í sumarleyfi og leitaði eftir
vinnu hjá Gunnari Böðvarssyni á Raforkumálaskrifstofunni.
Gunnar fékk henni það verkefni að taka venjulegt blágrýti
og sjóða það í potti og efnagreina vatnið að því loknu. Ás-
dís fékk vinnuaðstöðu á efnarannsóknastofu Atvinnudeildar
háskólans. Þar var til autoklafi, sem hafði, að ég held, verið
notaður til matvælarannsókna. Ásdís gekk rösklega til verks
og sauð blágrýtið við mismunandi hitastig og þrýsting í pott-
inum og efnagreindi vatnið eftir hverja keyrslu. Ég minnist
þess að skömmu eftir að hún sneri aftur til Göttingen sátum
við eitt sinn saman á bjórstofu og Ásdís sagði mér frá sum-
arvinnunni. Allmargar serviettur voru krotaðar út með ferl-
um sem sýndu hvernig blágrýtið leystist upp í vatninu með
auknum hita en ferlarnir höfðu einhverja einkennilega lögun
sem ungir stúdentar höfðu engar forsendur til að skilja. Tíu
árum síðar birtist grein í Geochimica Cosmochimica Acta
eftir Nýsjálendingana Ellis og Mahon um uppruna efna í
jarðhitavökva. Þetta var tímamótagrein, break through, í
þessum fræðum og ferlarnir sem þeir félagar birtu voru nán-
ast eftirlíking ferlanna sem Ásdís Jóhannsdóttir sýndi mér á
serviettum yfir bjórglasi 10 árum fyrr. Árangurinn af sumar-
vinnu hennar var aldrei birtur.
Við erum stödd í Göttingen; þar skeði dálítið slys haust-
ið 1953. Áður en ég fór til náms í jarðfræði leitaði ég ráða
hjá Trausta Einarssyni sem réði mér eindregið frá að leggja
stund á svo óarðbæra grein. Ef mér væri þetta kappsmál gæti
ég íhugað að fara til þýsks prófessors, sem hann hafði hrifist
af á alþjóðaþingi jarðfræðinga í London fyrir skömmu. Það
vildi svo til að Tómas Tryggvason nefndi sama mann í mín
eyru og það varð úr að ég kvaddi dyra hjá þessum manni.
Hann tók mér vel og fékk aðstoðarmann til að leiðbeina mér
um innritun og val á fyrirlestrum á fyrsta misseri. Ég held
það hafi liðið tvær eða þrjár vikur uns ég uppgötvaði að ég
var alls ekki innritaður í jarðfræði. Að vísu var jarðfræði
tekin sem aukafag í mineralogiu og petrologiu en ég hefi æ
síðan þakkað forsjóninni fyrir þennan misskilning.
Og árin liðu í nánum tengslum við tækni og tæki, sem
þá voru nýtískuleg og sjálfsögð til öflunar gagna í berg-
fræði og jarðefnafræði. Það urðu því nokkuð mikil viðbrigði
að koma heim og eina tækið til bergfræðirannsókna göm-
ul smásjá sem Tómas Tryggvason hafði keypt til Atvinnu-
deildar háskólans. Mörg ykkar, sem hafið tekið námskeið
í notkun U-borðsins hjá Sigurði Steinþórssyni hafið kynnst
gömlu smásjánni hans Tómasar.
Á þessum tíma var til stofnun, sem hét Atvinnudeild
háskólans. Henni var skipt í deildir sem voru kenndar við
atvinnuvegina, Búnaðardeild, Byggingarefnadeild, Iðnaðar-
deild en Fiskideild hafði áður klofnað frá og hét nú Haf-
rannsóknarstofnun. Í upphafi voru allar þessar deildir til
húsa í Atvinnudeild háskólans, elsta húsinu á Háskólalóð-
inni. Um það leyti sem ég og bekkjarbróðir minn úr MR,
Þorleifur Einarsson, komum frá námi ytra, stóð yfir verk-
fall verkfræðinga í þjónustu ríkisins. Verkfallið hafði stað-
ið lengi og margir verkfræðingar voru að stofna sjálfstæðar
stofur. Stöður verkfræðinga á Iðnaðardeild voru því tómar.
Ég hafði fengið þjálfun í efnagreiningum og fyrir á deild-
inni var jarðfræðingurinn Tómas Tryggvason, sem einkum
fékkst við hagnýt jarðfræðiverkefni. Á þessum forsend-
um gátum við Þorleifur báðir smeygt okkur í tómar stöð-
ur verkfræðinganna. Rannsóknir í þágu atvinnuveganna
voru á þessum tíma undir yfirstjórn Rannsóknaráðs ríkis-
ins. Þegar hér var komið sögu var búið að skipa nýjan for-
stjóra. Þá var Steingrímur Hermannsson rétt nýorðinn þrí-
tugur og fullur af áhuga og atorku. Hann hafði skrifstofu
JÖKULL No. 52, 2003 71