Skírnir - 01.04.2012, Blaðsíða 67

SKÍRNIR
FRÁ NÝSKÖPUN LÝÐRÆÐIS TIL ...
65
Að mínu mati jafngiltu umskiptin frá alvalda þjóðþingi og
óheftu flokkavaldi yfir til nýsköpunar lýðræðis friðsamri byltingu
í stjórnkerfi landsins. I kosningu um fyrsta forsetann bar síðan bylt-
ingarforinginn, Sveinn Björnsson, sigurorð af flokksforingjum.
Fyrirfram var Sveinn ekki líklegur til að vilja miklar breytingar í
stjórnmálum. Ekki hafði hann til að mynda orðið ríkisstjóri Islands
1941 með þann ásetning í huga að gjörbreyta stjórnkerfi landsins.
Þvert á móti hafði hann lengi starfað sem sendiherra Islands í Dan-
mörku og gætt þess vandlega að gegna starfinu af trúmennsku við
sinn yfirmann, forsætisráðherra landsins. Eftir innrás Þjóðverja í
Danmörku var Sveinn kallaður heim til þess að vera yfirvöldum til
ráðuneytis í utanríkismálum. Ávarp hans við embættistöku sem
ríkisstjóri var beinlínis hollustueiður við þingstjórnina.
Skyldurækni virðist einnig útskýra hvers vegna Sveinn Björns-
son fór að skilgreina hlutverk og stöðu ríkisstjóra Islands með
nýjum hætti um leið og hann gegndi lykilhlutverki í fráhvarfi Is-
lands frá hlutleysisstefnu til náinnar samvinnu við Vesturveldin,
einkum Bandaríkin. Stjórnmálaflokkar landsins virtust vanmegn-
ugir þess að mynda starfhæfa ríkisstjórn og þeir réðu ekkert við
verðbólguna. Þá tókst þeim ekki að móta nýja utanríkisstefnu.
Ríkisstjóra bæri því að veita nauðsynlega forystu.
Hvorki skyldurækni Sveins né forystuhæfileikar skýra þó hina
friðsömu byltingu með fullnægjandi hætti. Veigamesta þáttinn vant-
ar. Sveinn var einfaldlega samstíga meginþorra þjóðarinnar í höfnun
hennar á óheftu flokkavaldi og alvaldi þingstjórnarinnar. I staðinn
skyldi fetuð hin íslenska leið til lýðræðis sem byggðist á samtvinnun
beins lýðræðis og fulltrúalýðræðis. Virkur fullveldisréttur þjóðar-
innar væri æðri flokkavaldi og vilja alþingismanna. Þannig var Svein
Björnsson fyrir forsetatíð sína eindreginn málsvari beins lýðræðis,
taldi að þjóðarvilji væri með réttu æðri þingvilja. Afstaða Sveins
kom skýrt fram í aðdraganda sambandsslita landsins við Danmörku
og í átökum um stjórnarskrá fyrirhugaðs lýðveldis. Einkum og sér
í lagi var hann mótfallinn því að Alþingi eitt tæki ákvörðun um slit
sambandsins og nýja stjórnarskrá. I ræðu 1. desember 1943 sagði
ríkisstjóri íslands m.a.: „Allir munu sammála um, að æðsta úr-
skurðarvaldið í málinu er hjá þjóðinni sjálfri. Hlutverk Alþingis er