Skírnir - 01.04.2012, Blaðsíða 95

SKÍRNIR FRÁ NÝSKÖPUN LÝÐRÆÐIS TIL ... 93
Burtséð frá 26. gr. stjórnarskrárinnar var forseti Islands ekki
með öllu valdalaus. Að mínu mati er reyndar sláandi hversu ábyrgir
allir forsetarnir voru þegar stjórnmálaflokkar gátu ekki komið sér
saman um að mynda ríkisstjórn sem nyti meirihlutastuðnings á
Alþingi. Sveinn Björnsson skapaði í upphafi ákveðið verklag við
stjórnarmyndanir þar sem forsetinn var í lykilhlutverki, ræddi við
stjórnmálamenn og eigin ráðgjafa, var verkstjóri við stjórnarmynd-
anir og — síðast en ekki síst — undirbjó ríkisstjórn utanþingsmanna
sem naut trausts þjóðhöfðingjans til að stjórna landinu. Eftirmenn-
irnir fylgdu þessu fordæmi, en hvorki Kristján né Vigdís mis-
munuðu stjórnmálaflokkum og stjórnmálaforingjum sem Sveinn og
Ásgeir höfðu gert. Hvorugur hóf sinn valdaferil með þeim ásetn-
ingi að fara með mikil völd við stjórnarmyndanir, hvað þá heldur að
vera afgerandi um stefnumótun í einstökum málum, ef marka má
ræður þeirra. Urræðaleysi flokkanna kallaði eftir afskiptum þjóð-
höfðingjans við myndun ríkisstjórna og jafnvel eftir frumkvæði
hans við að takast á við utanríkismál og leiðréttingu á ranglátri kjör-
dæmaskipan og kosningakerfi. Hins vegar er að mínu mati full
ástæða til að draga athygli að starfsháttum Sveins og Ásgeirs, bak-
tjaldamakki þeirra og laumuspili. Sömuleiðis hlýtur hið nána sam-
band þeirra við erlend stjórnvöld, einkum og sér í lagi við sendi-
menn og ráðamenn Bandaríkjanna, að teljast óviðeigandi — svo
vægt sé til orða tekið.
Kristján Eldjárn hvarf einnig frá upphaflegum áformum um að
halda sig fjarri húsi valdsins. Glundroði íslenskra stjórnmála kallaði
hann til verkstjórnar í stjórnarkreppum. Á stundum voru afskipti
hans vissulega umdeild. í utanríkismálum taldi Kristján sér skylt að
fylgja markaðri stefnu Alþingis og ríkisstjórnar, m.a. með heimsókn
til höfuðstöðva NATO í Brussel.52 í forsetatíð Vigdísar voru völd
forsetans að engu orðin. Þar réð vissulega miklu að stjórnmálafor-
ingjum gekk yfirleitt betur að mynda ríkisstjórnir en áður, einkum
flokksforingjunum og forsætisráðherrunum Steingrími Hermanns-
syni og Davíð Oddssyni. Fleira kom þó til. Þannig gaf Vigdís út
formlega yfirlýsingu um að forseti íslands ætti að virða vilja
52 Sbr. Svan Kristjánsson 2005: 161-163.