Fréttablaðið - 14.02.2019, Qupperneq 41

Veiðifélög á Íslandi og reyndar víðar berjast hatrammri bar­áttu gegn uppbyggingu lax­
eldis í sjó. Telja veiðifélögin að verið
sé að tefla hinum villta íslenska laxi
í mikla hættu og það muni enda með
algjöru hruni hans.
En skoðum málið aðeins nánar.
Langflest veiðifélög landsins stunda
ræktun á fiski úr eigin ám til slepp­
inga. En spurningin er þessi, er þetta
á einhvern hátt til bóta fyrir lífríki
ánna – eða það sem kallað er viðhald
líffræðilegs fjölbreytileika?
Málið er nefnilega ekki einfalt.
Lengi hefur verið á það bent og rann­
sóknir sýnt hvernig eldi á villtum
laxi til sleppingar og ræktunar á ám
hefur í för með sér breytingar á erfða­
samsetningu laxa í ánni – nokkuð
sem ekki var ætlunin, sem dæmi er
þekkt grein eftir Frankham 2008.
Því má segja að þessi ræktunar­
aðferð sé í raun fiskeldi – þar sem
verið er að velja fyrir ákveðnum
eiginleikum. Þetta var undirstrikað
í ágætum þætti, „Landanum“, þar
sem rætt var við nokkra aðila varð­
andi ræktun á laxi fyrir Laxá í Kjós
(Landinn, 29.01. 2019), en þar kom
fram að þeir velja markvisst fyrir
stórum fiski – svo að veiðimenn fái
eitthvað fyrir peninginn – stórlaxi.
Þetta gera þeir þrátt fyrir að segja að
áin sé sjálfbær. Hér er því markvisst
verið að minnka líffræðilegan fjöl­
breytileika árinnar og slík ræktun
því enginn „genabanki“ eins og þeir
kjósa að kalla það í Kjósinni. Ein­
ungis val fyrir stórlöxum og þeirra
arfgerðum.
Hér er því um grundvallarmis­
skilning að ræða hjá veiðiréttar­
höfum, þetta er atvinnugrein sem
margir njóta góðs af, en ekki til þess
gert að halda hinum íslenska laxa­
stofni í góðu jafnvægi með þann líf­
fræðilega fjölbreytileika sem þarf til
að stofninn geti lifað og dafnað um
ókomna tíð.
Þessi aðferð, að rækta upp ár, er
ekki ný af nálinni og er víða fram­
kvæmd. Hún þjónar þeim tegundum
sem eru í bráðri útrýmingarhættu
og ekki annar kostur í boði. En hjá
hinum eru áhrifin þau, sem rann­
sóknir hafa sýnt, að neikvæð áhrif
á stofnana eru alvarleg. Hér ber þá
fyrst að nefna neikvæð erfðafræðileg
áhrif, stofninn verður einsleitur (líkt
og er í hefðbundnu fiskeldi þar sem
valið er fyrir ákveðnum eiginleikum,
s.s. hröðum vexti), hæfileiki til aðlög­
unar getur minnkað og þar með geta
til að lifa af við síbreytilegar náttúru­
legar aðstæður, breytingar á stofn­
gerð viðkomandi tegundar og þetta
fylgir því því að velja út einstaklinga
sem veiðirétthafar vilja hafa í ánum
sínum – stórlaxa.
Þetta leiðir á endanum til þess að
villti laxinn er bara ekki eins villtur
og menn vilja meina – og á jafn­
vel erfitt uppdráttar þar sem hann
hefur tapað þeim eiginleikum sem
honum eru nauðsynlegir til þess að
geta þrifist í ánni þar sem foreldr­
arnir „fæddust“, En vel að merkja,
val fyrir stórlöxum þýðir jú að þeir
eru veiddir sérstaklega og því miklar
líkur á að foreldrafiskurinn sé ein­
mitt afkvæmi slíks eldis.
Af framangreindu má því vera ljóst
að þetta er ekki iðja sem stuðlar að
varðveislu íslenska laxins. Eina leiðin
til að svo megi vera er að alfriða
íslenska laxinn eða stunda „ræktun“
undir ströngustu kröfum um að allir
eiginleikar – allar svipgerðir fái að
njóta sín og þar með reynt að halda
hinum mikilvæga líffræðilega fjöl­
Fiskirækt eða fiskeldi?
breytileika. Kannski er einfaldasta
leiðin að veiða með fullkomna
sjálf bærni að leiðarljósi – en þá er
nú líklegt að raunverulega náttúru­
legum laxveiðiám á Íslandi myndi
snarfækka og ansi margar ræktaðar
ár myndu fá nafn með rentu, „eldis­
veiðiár“.
En hefur þessi markvissa stórlaxa­
ræktun bara áhrif á villta laxinn? Er
möguleiki að með þessari ræktun
séu veiðirétthafar að auka enn á
þá áhættu sem þeir berjast gegn –
blöndun við eldislax?
Rannsóknir hafa sýnt að eldislax
á erfitt uppdráttar í náttúrunni og
afkvæmi eldislax og villts lax hafa
mun hærri dánartíðni en afkvæmi
villts lax. Þetta er ekkert skrítið
enda hefur eldislax verið markvisst
ræktaður síðustu 12 kynslóðir með
það að markmiði að ná fram eigin­
leikum sem henta fyrir framleiðslu
á matfiski í vernduðu umhverfi og
hefur hann því að sama skapi fjar­
lægst hinn náttúrulega lax. Um það
hafa verið skrifaðar vísindagreinar í
hundraðatali.
En hvað gerist þegar eldislaxi og
ræktuðum laxi er æxlað saman?
Niðurstöður rannsókna sýna að
afkoman verður mun betri, en þegar
æxlað er saman villtum og ræktuð­
um laxi (Hagen 2019). Hættan á að
eldislax geti valdið tjóni á villtum
laxi verður því raunverulegri. Hér
eru því ræktunaraðferðir stang­
veiðimanna í raun að vinna gegn
þeirra eigin hagsmunum og ekki
til þess fallnar að tryggja afkomu
villta laxins. Miðað við það magn
sem sleppt er af ræktuðum laxi í
íslenskar laxveiðiár á hverju ári
bendir það til að ræktaður lax sé í
miklum meirihluta í ánum nú þegar
– hann sé einfaldlega meginuppi­
staða laxins í mörgum ám á Íslandi
og því séu veiðirétthafar hugsanlega
þegar búnir að valda skaða – skaða
sem þeir berjast svo mikið gegn
sjálfir í ræðu og riti.
Laxveiði er atvinnugrein, en fiski­
rækt er landbúnaður, aðeins önnur
tegund landbúnaðar en fiskeldi, en
engu að síður landbúnaður.
Þetta er kjarni málsins.
Dr. Þorleifur
Ágústsson
fiskalífeðlis-
fræðingur
Dr. Þorleifur
Eiríksson
dýrafræðingur
S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð 25F I M M T U D A G U R 1 4 . F E B R Ú A R 2 0 1 9
1
4
-0
2
-2
0
1
9

0
4
:3
6
F
B
0
6
4
s
_
P
0
4
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
4
0
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
2
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
2
5
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
2
2
5
1
-E
2
C
8
2
2
5
1
-E
1
8
C
2
2
5
1
-E
0
5
0
2
2
5
1
-D
F
1
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
8
B

F
B
0
6
4
s
_
1
3
_
2
_
2
0
1
9
C
M
Y
K