Morgunblaðið - 08.12.2018, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. DESEMBER 2018
4ra herbergja nýlegt parhús með bílskúr við Grímsholt í Garði.
Rólegt og barnvænt umhverfi.
146,6 m2
Verð kr. 36.900.000.
Grímsholt 9, 250 Garði
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
Pólskur heimamaður“ sagði maðurinn, þegar spurt var hversinnti ákveðnu verkefni í þorpinu. Þetta var nýtt hugtakfyrir mér. Sá sem um var rætt er frá Póllandi en orðinnhluti af samfélagi þorpsins. Uppruni er mikilvægur á Ís-
landi og stundum notaður
til að útiloka viðkomandi frá
samfélaginu. En þar kemur
þetta orð heimamaður sér
vel. Tæplega verður Pól-
verji Íslendingur en hann
getur orðið heimamaður og
missir þá smám saman þann
vafasama titil að vera að-
komumaður.
En hvers vegna er ég að
ræða þetta í dálki um ís-
lenskt mál? Jú, vegna þess
að hluti íslensku þjóðar-
innar er af pólsku bergi
brotinn. Margir Pólverjar
hafa búið hér í áratugi,
komið sér vel fyrir og eru
ekki á heimleið. Aðrir hafa
verið skemur og sumir eru
aðeins tímabundið. Það er
augljóst mál að það er mikið
í húfi að fólkið nái góðum
tökum á íslensku til að hér
verði gott samkomulag á
milli þessara hópa. Tungu-
málin, pólska og íslenska,
eru mjög ólík og það tekur
allnokkurn tíma að læra
þau. Á meðan verið er að ná tökum á íslensku læra Pólverjar oft
meira í ensku en íslensku. Íslendingar tala ensku við þá sem ekki tala
íslensku. Á vinnustöðum er gjarnan fólk af ýmsu þjóðerni og það tal-
ar saman á ensku. Vissulega gæti hér orðið hópur fólks sem kýs að
tala pólsku við samlanda sína og ensku við aðra. Það er hætt við að
margir muni læra bara ensku en ekki íslensku, nema það komi til
hvatning, og fólkið finni tilgang með íslenskunáminu.
Hvers vegna þarf að læra sér íslensku ef það talar enginn við þig á
því máli?
Og þá kemur að hlutverki íslenska ríkisfjölmiðilsins sem á að vera
fyrir alla þjóðina. Er sýnt pólskt barnaefni, þættir eða kvikmyndir frá
Póllandi í RÚV? Er til íslenskt efni textað á pólsku á RÚV? Ríkis-
útvarpið er sá fjölmiðill sem ber að sinna menningu og besti miðillinn
til að tengja fólk. Margir erlendir íbúar kannast ekki við RÚV. Við
heimamenn þurfum að skilja nýju íbúana, menningu þeirra og rætur.
Gestirnir þurfa að finna eitthvað sem vekur áhuga á okkar sögu,
tungumáli og menningu. Það væri góður kostur og myndi tengja
þjóðirnar ef við sæjum eitthvað frá Póllandi, þessari menningarþjóð
sem á sér langa sögu í gerð barnaefnis, bókmenntum, kvikmyndagerð
og tónlist. Ef sýnt væri efni frá Póllandi væri það ákveðin hvatning
fyrir Pólverja til að opna íslenskt sjónvarp eða útvarp og þá frekar
myndu þeir fylgjast með öðru sem er á íslensku eða textað á íslensku.
Við vitum að það eru margir Pólverjar fluttir til Íslands en við lát-
um eins og það komi okkur ekkert við. Það er öllum í hag að við skilj-
um hvert annað, njótum saman og virðum menningu og tungumál
hvert annars. Við verðum ríkari við það að kynnast menningu ann-
arra þjóða og þar er pólsk menning engin undantekning.
Pólskur heimamaður
Tungutak
Lilja Magnúsdóttir
Þjóðerni Hluti íslensku þjóðarinnar er af
pólsku bergi brotinn.
Fyrir ári kom út fyrri hluti ævisögu Ragnars Arn-alds, fyrrverandi þingmanns, ráðherra ogfyrsta formanns Alþýðubandalagsins, eftir aðþví var breytt í formlegan stjórnmálaflokk
1968. Þegar þeirri bók, Æskubrek á atómöld, lauk var
höfundurinn kominn á þing, 24 ára gamall. Nú er síðari
hluti ævisögu Ragnars komin út, en hann nefnist Gand-
reið á geimöld.
Þótt bókin fjalli um liðna tíð er þó kafli á fyrstu síðum
hennar, sem á beint erindi við líðandi stund. Ragnar
fjallar um örlagaríka atburði í tíð Viðreisnarstjórnar
Ólafs Thors í nóvember 1963, þegar hann var nýkominn á
þing og segir:
„Veturinn áður hafði verkalýðshreyfingin sætt sig við
að fresta verkfallsaðgerðum fram á haust í von um að
samkomulag næðist um kjarabætur. Nú var sá umþótt-
unartími liðinn án nokkurs samkomulags. Langlundargeð
launafólks var því á þrotum og verkföll yfirvofandi.
En á fyrsta degi nóvembermánaðar
lagði stjórnin fram frumvarp á Al-
þingi, sem bannaði öll verkföll svo og
hvers kyns launahækkanir það sem
eftir lifði árs – jafnvel einnig þær
hækkanir, sem þegar hafði verið sam-
ið um … Sama dag og frumvarpið var
lagt fram hélt Alþýðusamband Íslands geysifjölmennan
útifund á Lækjartorgi. Mannfjöldinn náði langt upp eftir
Bankastræti svo og út í Lækjargötu og Austurstræti.
Mikill hiti var í mönnum og loft lævi blandið. Það var
sannkallað upplausnarástand í aðsigi … Þótt ég ætti eftir
að sitja á þingi í rúma þrjá áratugi er ekki minnsti vafi í
huga mér að einmitt þessa nóvemberdaga 1963 var meiri
spenna í heimi stjórnmálanna en ég átti nokkru sinni eftir
að upplifa og gekk þó oft mikið á. … Prentarar höfðu þá
þegar hafið verkfall og engin blöð komu út.“
Síðan lýsir Ragnar í bók sinni sögulegum atburði laug-
ardaginn 9. nóvember 1963:
„Einmitt þennan morgun bauðst Ólafur Thors, for-
sætisráðherra, til þess að fresta lokaafgreiðslu frum-
varpsins gegn því að boðuðum verkföllum yrði jafnframt
frestað. Verkalýðshreyfingin tók tilboði Ólafs … Sam-
komulagið sem gert var 9. nóvember 1963 var tvímæla-
laust söguleg málamiðlun. Báðir aðilar gerðu sér grein
fyrir því að stjórnmálaátök í landinu væru komin á hættu-
legt stig …
… Þjóðin stóð því sannarlega á brún hengiflugsins
þessa dagana og hvorug fylkingin átti auðvelt með að gefa
eftir … Sú merkilega málamiðlun átti tvímælalaust eftir
að marka þáttaskil í samskiptum forystumanna Sjálf-
stæðisflokksins og þá ekki sízt Bjarna Benediktssonar við
verkalýðshreyfinguna og vinstriöflin í landinu.“
Þessi frásögn Ragnars Arnalds á erindi við samfélag
okkar í dag. Framundan geta verið hörðustu átök á vinnu-
markaði frá því í nóvember 1963. Hér upplýsir Ragnar í
fyrsta skipti hver hafði frumkvæðið að því að forða því
allsherjarstríði, sem var framundan fyrir 55 árum. Það
var Ólafur Thors, þá forsætisráðherra, sem tveimur árum
áður hafði látið af formennsku í Sjálfstæðisflokknum.
Nú eru að óbreyttu framundan átök á vinnumarkaði,
sem engir eiga meiri sök á en stjórnmálamennirnir sjálf-
ir, þingmenn úr flestum flokkum.
Er nú til sá stjórnmálaforingi í landinu, sem tekur það
frumkvæði sem Ólafur Thors sýndi í nóvember 1963?
Það á eftir að koma í ljós.
Ævisaga Ragnars Arnalds er mikilvægt innlegg í sögu
vinstrimanna á Íslandi á 20. öld. Hann gekk aldrei í Sam-
einingarflokk alþýðu – Sósíalistaflokk og lýsir sam-
skiptum sínum við Einar Olgeirsson, aðalleiðtoga komm-
únista á Íslandi, með þessum orðum:
„Eftir að ég hafði síðan náð kjöri á
þing og mætti til þingstarfa þetta
haust lagði Einar strax fast að mér að
ganga í Sósíalistaflokkinn. En á það
gat ég ekki fallist og deildum við oft
hart um það mál.“
Þessi sérstaða Ragnars hefur áreið-
anlega átt þátt í því að um hann náðist samstaða sem fyrsta
formann Alþýðubandalagsins en þá var hann aðeins þrítug-
ur að aldri.
En einmitt af þessum ástæðum á ég erfitt með að skilja
sýn hans á Alþýðubandalagið á þessum árum þegar hann
segir (bls. 69):
„Engu að síður blasti við sú staðreynd að Alþýðu-
bandalagið var í þann veginn að leysast upp í frumparta
sína án þess að orsök þess væri skýr ágreiningur milli fylk-
inga um tiltekin átakamál eða meginviðhorf í stjórn-
málum.“
Var þá enginn hugmyndafræðilegur ágreiningur á milli
þeirra samherja, Ragnars og Jónasar Árnasonar (föður-
bróður Sólveigar Önnu Jónsdóttir, formanns Eflingar), svo
og Hannibals Valdimarssonar og Björns Jónssonar og
þeirra manna annars vegar og gömlu kommanna í Sósíal-
istaflokknum hins vegar, sem trúðu á Sovétríkin?
Eins og þetta horfði við okkur á hinum kantinum höfðu
gömlu kommarnir undir forystu Einars Olgeirssonar og
Brynjólfs Bjarnasonar og síðar arftaka þeirra undirtökin í
Alþýðubandalaginu alveg þangað til Ólafur Ragnar Gríms-
son var kjörinn formaður þess árið 1987.
Í ljósi þess að við Ragnar höfum talað um pólitík og ri-
fizt um pólitík frá því að við kynntumst 11 ára gamlir hef-
ur það sótt á mig við lestur ævisögu hans hvað það er sem
veldur því að tveir einstaklingar, sem hafa átt svo langa
samleið, hafa svo gjörólíka sýn á samfélagsþróun okkar
tíma – en hef ekkert svar fundið.
Hins vegar fór þó svo að við urðum pólitískir samherjar
fyrir tíu árum í baráttunni gegn aðild Íslands að ESB og
nú hefur sá þriðji, Jón Baldvin Hannibalsson, gengið til
liðs við okkur í andstöðu við orkupakka 3. Sá fjórði, Hall-
dór Blöndal, hefur ekki tjáð sig um það mál opinberlega.
Seinni hluti ævisögu
Ragnars Arnalds á beint
erindi við líðandi stund.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Verður sögulegt frumkvæði
Ólafs Thors frá 1963 endurtekið?
Tékkneski rithöfundurinn MilanKundera notar snjalla líkingu
til að lýsa vegferð okkar. Á veg-
inum sjáum við sæmilega það, sem
er framundan og nálægt okkur, við-
mælendur okkar og ef til vill eitt til
tvö hundruð metrum lengra. Það,
sem fjær er, sést að vísu ekki í
myrkri, heldur þoku. En þegar við
horfum um öxl, sjáum við allt miklu
skýrar þar. Þar er engin þoka.
Kundera notar þessa líkingu til að
brýna það fyrir okkur að dæma
menn liðinna ára ekki of hart, ef
þeir hafa ekki séð umhverfi sitt
eins skýrt og við sjáum það.
Mér finnst líking Kunderas eiga
vel við um íslenska bankahrunið
2008. Menn voru ekki vissir um,
hvort bankakerfið væri sjálfbært
eða ekki. Sumir fræðimenn, til
dæmis Richard Portes og Frederic
Mishkin að ógleymdum sérfræð-
ingum Alþjóðagjaldeyrissjóðsins,
töldu, að svo væri. Aðrir, svo sem
Robert Aliber og Willem Buiter,
voru annarrar skoðunar. Allir sáu
þeir umhverfið í þoku, þótt sumir
þeirra römbuðu á rétta spá. Sigur-
inn á marga feður, en ósigurinn er
munaðarlaus. En ein af ástæðunum
til þess, að bankakerfið féll um koll,
var auðvitað, að nógu margir fóru
að trúa því, að það myndi gera það,
og þá rættist spáin af sjálfri sér.
Ég er á hinn bóginn ekki viss
um, að líking Kunderas eigi við, þar
sem hann notar hana sjálfur: að
ekki eigi að fordæma þá, sem veittu
alræðisstjórn kommúnista lið. Þeir,
sem það gerðu hér á Íslandi, vissu
mæta vel, hvernig stjórnarfarið var
í kommúnistaríkjunum. Frá upphafi
birti Morgunblaðið nákvæmar
fréttir af kúguninni og eymdinni
þar eystra, meðal annars þegar ár-
ið 1924 í greinaflokki Antons Karl-
grens, prófessors í slavneskum
fræðum í Kaupmannahafnarhá-
skóla.
Sagan af flökkubörnunum sýnir
það best. Morgunblaðið flutti oft
fréttir af því á öndverðum fjórða
áratug, að hópar hungraðra flökku-
barna færu um Rússland og betl-
uðu eða stælu sér til matar. Í ferða-
bókinni Í austurvegi 1932 hélt
Laxness því fram, að þau væru
horfin. En í Skáldatíma 1963 játaði
Laxness, að hann hefðu oft séð þau
á ferðum sínum: „Ég sá þessa aum-
íngja bera fyrir oft og mörgum
sinnum, einkum í úthverfum, fá-
förulum almenníngsgörðum eða
meðfram járnbrautarteinum.“
Flökkubörnin voru ekki falin í
neinni þoku. En þá héldu sumir, að
kommúnisminn myndi sigra.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Vegurinn og þokan