Morgunblaðið - 31.12.2018, Síða 4

4 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 31.12. 2018
Þau glíma við kvíða, depurð og sjálfsvígshugs-
anir. Sum leiðast út í fíkniefni, lögleg sem ólög-
leg, og skjátími margra er óheyrilegur. Þau er
vansvefta og hreyfa sig ekki nægjanlega mikið.
Þetta er veruleiki margra barna og ungmenna á
Íslandi. Alls ekki allra en of margra.
Fleiri þúsund börn á Íslandi þurfa á sér-
hæfðri heilbrigðisþjónustu vegna geðheilsu-
vanda að halda. Nokkur hundruð börn bíða eftir
greiningu sérfræðinga á því hvort þau glími við
frávik eða erfiðleika í þroska, hegðun eða líðan.
Á meðan fá börnin oft ekki þá aðstoð sem þau
þurfa á að halda þar sem þjónustan byggist á
niðurstöðu greiningarinnar.
Þetta er staðan hjá mörgum fjölskyldum á Ís-
landi og ef ekki er gripið inn í, þeim veitt sú
þjónusta sem þær þurfa, er voðinn vís. Voði sem
sem kostar samfélagið margfalt meira eftir því
sem lengur er beðið. Vandinn hverfur ekki úr
lífi þessara barna heldur eykst. Við erum að tala
um börnin okkar.
Einn þeirra var að nálgast sjálfræðisaldur
þegar hann var greindur með áfallastreitu-
röskun en hann var aðeins átta ára þegar hann
fékk ADHD- og mótþróastreituröskunargrein-
ingu auk fleiri greininga. Þá fékk hann meðferð
hjá geðlækni sem fjölskylda hans segir hafa
gengið að mestu út á að gefa honum lyf.
Hann hefur alist upp hjá föður og stjúpmóður
frá þriggja ára aldri en móðir hans glímir við
tvíþættan vanda, það er bæði geðræn veikindi
og fíkn. Vegna átaka um forræði yfir honum
gekk í raun erfiðar að fá aðstoð fyrir hann en
annars hefði væntanlega verið. En þau segja að
þó svo að hann hafi fengið greiningu átta ára
gamall hafi þau verið búin að gera sér grein fyr-
ir því löngu fyrr að eitthvað bjátaði á. Hann var
á lyfjum sem barn, bæði ADHD-lyfjum og
svefnlyfjum, þrátt fyrir að eiga ekkert erfitt
með svefn.
„Okkar tilfinning var sú að það væri verið að
reyna að deyfa hann og gera hann óvirkan í stað
þess að leita að rót vandans, sem er andleg líð-
an,“ segja foreldrar hans. Þau taka í svipaðan
streng og lyfjateymi Embættis landlæknis sem
hefur bent á gríðarlega mikla notkun á lyfjum
hér á landi. Ávanabindandi lyfjum sem börn fá
ávísuð, jafnvel svefnlyfjum og skammtastærðin
hæfileg fyrir fullvaxinn einstakling.
Geðheilbrigðisvandi er einn stærsti heilbrigð-
isvandi samtímans. Einn af hverjum fjórum ein-
staklingum glímir við geðheilsuvanda um æv-
ina. Geðræn vandamál koma snemma í ljós og
75% geðraskana eru komin fram á þrítugsaldri.
Hátt í 100 þúsund manns fá á ári hverju ávísuð
ávanabindandi tauga- og geðlyf á Íslandi. Þar af
eru tæplega tvö þúsund einstaklingar sem fá
ávísað sem nemur þreföldum dagskammti eða
meira á hverjum degi af einu eða fleirum ávana-
bindandi lyfjum.
Ein helsta ástæða örorku á Íslandi eru geð-
ræn veikindi. Mesta fjölgun örorkutilfella er
meðal ungra karlmanna með geðgreiningu og
hefur þeim fjölgað um 41% á síðustu sex árum.
Algengasta dánarorsök ungra karla er sjálfsvíg
og á hverju ári falla um 40 manns fyrir eigin
hendi á Íslandi. Meirihluti þeirra sem fremja
sjálfsvíg glímir við geðræn veikindi. Á bak við
hvern þeirra eru aðstandendur, svo sem for-
eldrar, makar, börn eða aðrir. Þeirra líf verður
aldrei eins.
Foreldrar ungs manns sem framdi sjálfsvíg
eftir að hafa glímt við fíkn og geðræn veikindi
lýsa áfallinu við að missa barn. Hann var eitt af
þessum börnum sem hvergi pössuðu inn, hvorki
í skóla né annars staðar. Hann átti erfitt með að
fóta sig í lífinu en hann varð fyrir alvarlegu
áfalli í æsku þegar hann var beittur kynferðis-
legu ofbeldi. Hann sagði foreldrum sínum aftur
á móti ekki frá því fyrr en nokkrum árum fyrir
andlátið. Skömmin var of mikil.
„Minningin var svo slæm að hann lokaði á
þetta og vildi ekki ræða það. En þetta hafði
skelfileg áhrif á hann og allt hans líf. Leiðin sem
hann valdi var að taka hugarbreytandi efni, sem
hann fékk hjá læknum, til þess að gleyma, en
það vissum við ekki,“ segir faðir hans.
„Hann notaði fíkniefni frá unglingsaldri en
hans aðalefni voru lyfseðilsskyld lyf. Hann var
alltaf að leita að leið fyrir sig sjálfur og hann fór
þessa leið – að skófla í sig pillum sem deyfðu all-
ar hans tilfinningar og hann fékk stundarhvíld í
huganum frá vondum tilfinningum, en þeim
fylgdu mikill kvíði og þunglyndi.
Erfið uppvaxtarskilyrði og áföll í æsku geta
mótað líf viðkomandi alla ævi, segir Mark A.
Bellis, prófessor og ráðgjafi hjá Alþjóðaheil-
brigðismálastofnuninni. Að sögn Bellis væri
hægt að koma í veg fyrir mörg þeirra vanda-
mála sem fólk stendur frammi fyrir ef viðkom-
andi hefði fengið nauðsynlega aðstoð í æsku.
Þannig sé hægt að rjúfa ferli sem jafnvel hefur
verið viðvarandi kynslóð eftir kynslóð. Því sag-
an endurtekur sig oft og börn sem búa við of-
beldi, vanrækslu, misnotkun áfengis eða aðra
misnotkun vímuefna og önnur erfið uppvaxtar-
skilyrði eru líklegri til þess að hafna í sömu að-
stæðum sem gerendur. Það er að misnota vímu-
efni, beita ofbeldi og verða fyrir ofbeldi. Eins
eru meiri líkur á langvinnum sjúkdómum eins
og hjartasjúkdómum, krabbameini og sykur-
sýki hjá fólki sem er með áfallasögu úr æsku.
Rúmlega fimmtíu andlát komu til rannsóknar
hjá Embætti landlæknis í ár þar sem grunur
leikur á að lyf hafi komið við sögu. Einar Darri
Óskarsson er einn þeirra. Hann var átján ára
þegar hann varð bráðkvaddur á heimili sínu
vegna lyfjaeitrunar. Hann var í námi, hann var í
vinnu, hann átti fjölmarga vini og var mjög virk-
ur á samfélagsmiðlum.
Þú lifir bara einu sinni er eitthvað sem fjöl-
skylda Einars Darra hefur verið ötul við að
benda ungu fólki á undanfarna mánuði. Ungu
fólki sem kannski gerir sér enga grein fyrir því
hvaða áhrif neysla getur haft. Hún getur verið
banvæn og valdið örkumlun. Alvarlegum slys-
um í umferðinni og komum á bráðamóttökuna í
tengslum við misnotkun lyfja hefur fjölgað ógn-
vænlega undanfarin þrjú ár samkvæmt upplýs-
ingum frá lögreglu og bráðamóttöku Landspít-
alans.
Fjölskylda Einars Darra hafði ekki hugmynd
um misnotkun hans á lyfjum. Þau héldu að hann
væri á góðum stað í lífinu og voru grunlaus eins
og svo margir foreldrar – eða eins og móðir Ein-
ars orðar svo réttilega: það kemur ekkert fyrir
mitt barn.
Í könnun sem var gerð meðal framhalds-
skólanema kom fram að mörg ungmenni glíma
við kvíða, þunglyndi og sjálfsvígshugsanir. Eitt
af því sem nefnt hefur verið í þessu samhengi er
gríðarleg skjánotkun og lítill svefn. Eitthvað
sem kannski er orðið nauðsynlegt að þjóðin taki
höndum saman um að breyta og velti fyrir sér:
Hvers vegna eru grunnskólabörn með síma í
skólanum?
Er þetta ekki eitthvað sem íslenska þjóðin
getur sameinast um líkt og Ásmundur Einar
Daðason, félags- og jafnréttisráðherra, hefur
unnið að allt frá því hann tók við embætti? Að
brjóta múra og byggja brýr milli kerfa fyrir
fjölskyldur landsins. Allt bendir til þess að þing-
heimur sé á sama máli ef marka má þær breyt-
ingar á lögum um embætti umboðsmanns barna
sem samþykktar voru fyrir jól.
Því eins og fjölskylda Einars Darra bendir á:
„Þetta getur komið fyrir hvern sem er og við
sem þjóð verðum að vera vakandi og gera okkur
grein fyrir að hvert okkar á bara eitt líf og við
þurfum öll að fara vel með það, við erum öll svo
dýrmæt.“
Morgunblaðið/Hari
Þú átt bara eitt líf
Yfir fimmtíu dauðsföll hafa komið til rannsóknar hjá embætti landlæknis í ár vegna gruns um lyfjaeitrun og hafa þau aldrei
verið jafn mörg á einu ári. Meirihluti þeirra sem létust var með ópíóíða í blóði. Árið 2017 voru dauðsföllin 32 talsins.
GUÐRÚN HÁLFDÁNARDÓTTIR
hefur verið blaðamaður og fréttastjóri á Morgun-
blaðinu og mbl.is frá árinu 1996.
Hægt væri að koma í veg fyrir mörg
þeirra vandamála sem fólk stendur
frammi fyrir ef viðkomandi hefði
fengið nauðsynlega aðstoð í æsku.
BRJÓTUM MÚRA OG BYGGJUM BRÝR ÞEGAR KEMUR AÐ MÁLEFNUM BARNA
’’
Samskipti eru yfirleitt af hinu
góða og fínt að geta fylgst með
vinum og öðrum í símanum en
stundum er gott að slökkva á
tækinu og tala saman.