Morgunblaðið - 04.03.2019, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 4. MARS 2019
Matur Rauðmaginn er kominn í sölu í fiskbúðinni Hafberg og eflaust eru margir ánægðir með að biðinni eftir „vorboðanum ljúfa“, eins og Geir Hafberg fisksali hefur kallað hann, er lokið.
Kristinn Magnússon
Það fer ekki fram
hjá neinum sem fylgist
með alþjóðamálum að
þar hafa orðið mikil
veðrabrigði á skömm-
um tíma mælt í árum
fremur en áratugum.
Það kerfi fjölþjóða-
samvinnu (multil-
ateralism) sem þróað-
ist í áföngum á
eftirstríðsárunum og í
framhaldi af lokum kalda stríðsins
er í upplausn á sama tíma og mann-
kynið sem heild stendur frammi
fyrir nýjum áskorunum vegna lofts-
lagsbreytinga og örrar mannfjölg-
unar með sívaxandi álagi á vistkerfi
plánetunnar. Sameinuðu þjóðirnar
voru þrátt fyrir augljósar takmark-
anir og togstreitu stórvelda samein-
andi afl sem horft var til og undir
hatti þeirra tókst að beina kröftum
að mörgum aðsteðjandi vanda
vegna umhverfisröskunar, misskipt-
ingar og fátæktar. Um svipað leyti
komu í stríðslokin til sögunnar Al-
þjóðabankinn og Alþjóðagjaldeyr-
issjóðurinn sem enn halda velli. Al-
þjóðaviðskiptastofnunin varð til
1995 upp úr GATT-viðræðunum
sem einnig skutu rótum á rústum
heimsstyrjaldarinnar síðari. Banda-
ríkin sem ráðandi efnahagsveldi
réðu miklu í öllum þessum al-
þjóðastofnunum, að ekki sé talað
um NATO sem hernaðarbandalag
undir þeirra forystu. Á hinu leitinu
eru nú Rússland Pútíns sem leitast
við að endurreisa fyrri styrk og
Kína sem ört vaxandi stórveldi á
kapítalískum efnahagsgrunni í
skjóli flokkseinræðis og með sterkri
ríkisforsjá.
Hvað veldur vax-
andi spennu og
viðskiptastríði?
Varla hafði við-
skiptalíf Vesturlanda
náð fyrri takti eftir
bankakreppu og hrun
ársins 2008 þegar
óvæntir atburðir gerð-
ust sem enn lita dag-
legar fréttir og ger-
breytt hafa
alþjóðlegum leik-
reglum. Þar kom fyrst
þjóðaratkvæðagreiðslan í Bretlandi
um útgöngu úr Evrópusambandinu
í júní 2016 með um 52% atkvæða
þeirra sem sögðu já við að snúa
baki við ESB eftir 45 ára aðild. Á
eftir fylgdu úrslit forsetakosning-
anna í Bandaríkjunum sem í nóv-
ember 2016 skiluðu Trump á for-
setastól í Hvíta húsinu. Báðir þessir
atburðir áttu rætur að rekja til
þeirra breytinga í leikreglum kapít-
alismans sem mótuðust undir
merkjum hnattvæðingar og frjáls-
hyggju á síðustu áratugum liðinnar
aldar með afnámi hindrana í flutn-
ingi fjármagns, vöru og vinnuafls,
sumpart heimshorna á milli. Þessu
fylgdu örar breytingar í atvinnu- og
viðskiptalífi með nýjum og áður
óþekktum hringamyndunum þvert
á höf og heimsálfur. Gamlar og
grónar samsteypur sem einkenndu
verksmiðjuiðnað fyrri tíma týndu
tölunni og gengu inn í fjöl-
þjóðakeðjur að mestu óháðar landa-
mærum þjóðríkja. Gífurleg eigna-
tilfærsla á æ færri hendur hefur
fylgt þessum breytingum á kostnað
millistétta í gömlu iðnríkjunum og
tilfærslu á fyrirtækjum og sam-
þjöppun fólks í áður óþekktum
mæli. Það eru vonbrigði þolenda
þessara hamfara, þeirra sem eftir
sitja og misst hafa lífsviðurværi og
spón úr aski. sem fæddu af sér
Brexit og skiluðu Trump á valdastól
m.a. undir kjörorðinu um Bandarík-
in í forgang.
Kína sem rísandi heimsveldi
Hvaða augum sem menn líta for-
ystu kommúnista í Kína síðustu 70
árin er ljóst að á þessum tíma hefur
landið frá 1980 náð efnahagslegum
styrk stórveldis, lengi vel með um
10% árlegan hagvöxt og bættum
kjörum á nútíma mælikvarða fyrir
meirihluta íbúanna. Allt hefur það
kostað miklar fórnir, umhverf-
isröskun og mengun frá koladrifn-
um iðnaði. Íbúatalan hefur vaxið úr
einum milljarði um síðustu aldamót
í yfir 1400 milljónir nú, þrátt fyrir
lágt fæðingarhlutfall (0,6%). Hag-
vaxtartölur hafa síðan farið lækk-
andi niður í tæp 6,5% um þessar
mundir sem er þó um og yfir tvöfalt
hærra en gerist á Vesturlöndum.
Efnahagsveldi Kína er löngu sam-
tvinnað heimsviðskiptum, enda taka
kauphallartölur kipp í hvert sinn
sem breyting verður þar á. Sam-
skipti Kína og Bandaríkjanna hafa
lengi verið þrungin spennu, Kín-
verjar grunaðir um græsku af
keppinautum sem endurspeglast
m.a. í kröfum Trumps um breyt-
ingar á mörgum sviðum. Til við-
bótar kemur afar viðkvæm staða á
hernaðarsviðinu á Suður-Kínahafi
og víðar. Ýmsir spá langvarandi
köldu stríði milli þessara risa við
Kyrrahaf sem snúast muni meira
um tækniupplýsingar og gervi-
greind en viðskiptajöfnuð þegar
fram í sækir. (Niall Ferguson. Við-
tal í Die Zeit 14. febr. 2019, s. 29)
Áframhaldandi brestir í Evr-
ópusambandinu
Samhliða óvissunni um skil Bret-
lands við Evrópusambandið berast
stöðugt fréttir af vaxandi ósætti
innan þessa ríkjasambands, bæði
milli stórra og minni þátttakenda.
Ítalía stendur í stöðugum deilum
við yfirstjórnina í Brussel um efna-
hagsmál og viðbrögð við flótta-
mönnum. Frakkland með Macron
við stýrið hefur veikst til muna
vegna innri átaka og að sama skapi
hefur dofnað yfir hugmyndum hans
um róttækar breytingar á ESB í átt
til sambandsríkis. Löndin í aust-
anverðri Evrópu sem bættust í hóp
aðildarríkja upp úr síðustu aldamót-
um eru öll á varðbergi gagnvart
auknu miðstjórnarvaldi, og flest
þeirra eins og Pólland, Tékkland og
Ungverjaland standa utan evru-
svæðisins. Undanfarið vekja hins
vegar mesta athygli hræringar í
Þýskalandi, miðlægu og fjölmenn-
asta ríki ESB með 82 milljónir íbúa.
Eftir þingkosningar til Bundestag í
fyrra var mynduð samstjórn kristi-
legu flokkanna (CDU/CSU) og sósí-
aldemókrata, en síðan hefur gengið
á ýmsu um samstarf þeirra. Mesta
athygli hefur eðlilega vakið brott-
hvarf Angelu Merkel úr stöðu
flokksformanns, en einnig svipt-
ingar og ört dalandi fylgi krata sem
mælast nú með aðeins 15% stuðning
skv. könnunum á sama tíma og
Græningjar sópa að sér fylgi. Efna-
hagur Þýskalands hefur lengi staðið
með blóma í krafti öflugs útflutn-
ings, ekki síst frá bílaiðnaðinum. Nú
virðist sem verulega geti dregið þar
úr hagvexti næstu árin, bæði vegna
hótana af hálfu Bandaríkjanna um
tolla, m.a. á bílainnflutning, og um
hærri hernaðarútgjöld til NATÓ.
Kröfur til bíla- og orkuframleiðslu
vegna loftslagsmála munu líka óhjá-
kvæmilega draga úr hagvexti. Evr-
an sem gjaldmiðill stendur ekki
traustum fótum og fátt bendir til
aukins fjármálalegs samruna á
Evrusvæðinu sem orðið gæti henni
til styrkingar.
Ísland treysti undirstöðurnar
Eins og hér hefur verið að vikið
hafa orðið miklar alþjóðlegar svipt-
ingar í efnahagsmálum hin síðustu
ár samhliða örri fjölgun mannkyns
og sívaxandi álagi á umhverfi jarð-
ar. Fyrir smáþjóð eins og Íslend-
inga skiptir miklu að vera vakandi
fyrir breyttum aðstæðum, jafnt
manngerðum og náttúrufarslegum.
Eðlilegt er að þjóðin geti sjálf séð
sér farborða um matvæli ef í harð-
bakkann slær og að fyllsta öryggis
sé gætt gagnvart innflutningi.
Stjórnarfarslegt sjálfstæði skiptir
nú sem fyrr meginmáli, um leið og
gengið sé vel um náttúru og auð-
lindir landsins og gætt að sérstöðu
okkar sem eyþjóðar. Góð tengsl
okkar við útlönd þurfa að taka mið
af þessu. Þar skiptir umráðarétt-
urinn yfir sjávarauðlindum og land-
inu sjálfu höfuðmáli og hófstilling
og jöfnuður meðal landsmanna.
Eftir Hjörleif
Guttormsson » Fyrir smáþjóð eins
og Íslendinga skiptir
miklu máli að vera vak-
andi fyrir breyttum að-
stæðum, jafnt mann-
gerðum og
náttúrufarslegum.
Hjörleifur Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Alþjóðasamstarf í upplausn
á örlagatímum fyrir mannkynið