Skessuhorn


Skessuhorn - 14.01.2015, Blaðsíða 24

Skessuhorn - 14.01.2015, Blaðsíða 24
24 MIÐVIKUDAGUR 14. JANÚAR 2015 Upphaf vélaaldar á Akranesi - Framhald Grein þessi er framhald annarr- ar frá því í nóvember um upphaf vélaaldar hér á landi. Þegar fyrstu gröfunni var ekið hægum skrefum frá Akranesi upp Garðaflóa 1. júní 1942, var því spáð að hún færi fljótt á kaf í flóanum, þó að vinnuarmur- inn stæði e.t.v. upp úr! Þeir svart- sýnustu áttu ekki von á því að þessi fyrsta tilraun yrði til mikils gagns eða frambúðar; annað kom þó í ljós, því gagnsemi gröfunnar rætt- ist strax í fyrstu atrennu. Hóf graf- an vinnu á Akranesi og í Garða- flóa 1. júní 1942. Vann hún þar og í Innri-Akraneshreppi til 24. júní 1944; síðan í Borgarfjarðarhéraði, í Flateyrarhreppi og Mosvalla- hreppi til 1951. Lýsing á fyrstu skurðgröf- unni: V-1 (Cub A 3287) frá Priestman Bros Ltd í Hull, Englandi Mótor: Dorman dísilvél, 2ja strokka, 24 hö Lengd skriðbelta 230 cm, breidd 45.5 cm. Breidd gröfunnar 222 cm Stærð skóflu 8 rúmfet. Vinnu- armur 26´. Þyngd með skóflu 8.800 kg. Bryggju-krani Meðal annars má geta þess að vet- urinn 1943-44 var „Akranesgraf- an“ lánuð Akranesbæ og hún not- uð sem bryggju-krani við að landa fiski, er bátar komu úr róðrum. Gafst þetta ágætlega og þótti mik- ilsverð nýjung í vinnubrögðum. Í ummælum bæjarstjórans á Akra- nesi, Arnljótar Guðmundssonar, um þetta segir m.a: „Afferming- in gekk meira en helmingi fljót- ar og mun fleiri bátar komust að bryggjunni. Þessi fljóta afgreiðsla hefur vafalaust aukið tölu róðra og er auðsætt að grafan hefur þann- ig aukið aflann á Akranesi þennan vetur“. Með V-1 Priestman Cub, eða Akranesgröfunni, sem hún oft var nefnd, var síðast unnið í Öræfum 1956-58. Síðar var hún seld til nið- urrifs og notuð að einhverju leyti sem „bílkrani“. V-2 (Cub A 3304) grafan var af sömu gerð og stærð eins og V-1. Hún hóf vinnu í Staðarbyggðar- mýrum í Eyjafirði 1. júlí 1942, hjá Framræslu- og áveitufélagi Stað- arbyggðar. Grafan var seld þessu félagi vorið 1945, en Vélasjóður kaupir hana aftur 1950. Með þess- ari gröfu var unnið síðast í Þver- árhreppi í Borgarfirði 1959 og í Stafholtstungum 1958. Hún bar ellina vel. Þótt afköstin væru engin ósköp, um 50.700 rúmmetrar fyrra árið og rúmlega 33 þús. rúmm. síðara árið, þá stóð engin af gröf- um Vélasjóðs henni á sporði um ódýran gröft. Má vera að litlu hafi verið kostað til um viðhald svona undir lokin. Fyrsta verkstæðis- þjónustan og Karl Auðunsson Viðhald skurðgrafanna var frá upphafi töluvert vandamál. Einn af fyrstu skurðgröfumönnun- um var Karl Auðunsson frá Jaðri á Akranesi. Hann vann í Garða- flóa frá upphafi 1. júní 1942, með Priestman Cub og síðar með P.& H.-gröfu. Árið 1944 er Karl ráð- inn sem viðgerða- og eftirlits- maður við skurðgröfurnar. Fyrst um sinn var Eirik Eylands ráð- inn með Karli til að vinna að að- gerðum og eftirliti á skurðgröfum Vélasjóðs. Fleiri menn voru ráðn- ir þannig síðar, en yfirleitt ekki til langframa, nema Karl Auðuns- son. Árið 1945 kaupir Verkfæra- nefnd mjög fullkominn viðgerða- bíl með öllum búnaði handa Véla- sjóði. Fær Karl Auðunsson bílinn til afnota við viðgerðaþjónustuna. Er þetta sennilega fyrsti fullkomni viðgerðarbíllinn sem fer um land- ið. Um svipað leyti kaupir Véla- sjóður einnig herskemmu (15x6,5 metra) í Garðaholti á Akranesi til afnota fyrir viðgerðaþjónustuna. Þar var viðgerðarbíllinn staðsett- ur og þar urðu þá og lengi síðar „aðalherstöðvar“ Karls Auðuns- sonar við starfið. Viðgerðabíllinn er búinn að vera fyrir löngu, en öll helstu tækin sem voru í honum, var lengi að finna í bragga-verkstæð- inu í Garðaholti. Að bragganum í Garðaholti á Akranesi frátöldum hófst verkstæðisþjónusta Vélasjóðs í leiguhúsnæði á Gelgjutanga við Elliðaárvog árið 1951. Bragginn í Garðaholti er enn uppistandandi, góður fulltrúi fyrstu bifreiða- og verkstæðisþjónustu Vélasjóðs. Skurðgröfumeistarar Vélasjóðs Það háði starfseminni nokkuð, að hörgull var á mönnum, bæði til viðgerðavinnu á verkstæðum Véla- sjóðs og til skurðgraftar. Á nokkr- um gröfum var aðeins einn mað- ur, en oftast var talið æskilegt, að tveir væru á hverri vél, enda unn- ið á vöktum. Mestu afköst á einni skurðgröfu á þessum árum voru 233.000 m3. Grófu það tveir pilt- ar með Priestman Wolf gröfu. Þá gerðist það og, að maður var einn á gröfu, Priestman Wolf, og gróf 170.000 m3. Hann byrjaði að vísu fyrr en flestir aðrir, eða 13. marz, og gróf óslitið fram í desemb- erbyrjun. Eru þetta miklu meiri vinnuafköst við skurðgröft en áður hafa þekkst hér á landi. „Þess verð- ur þó getið, sem gjört er,“ mælti Grettir; þeir sem hér voru svo vel að verki, voru Borgfirðingarn- ir Sverrir Karlsson frá Akranesi, sonur Karls Auðunssonar, og Jón M. Guðnason frá Árbakka í Bæjar- sveit, en þeir félagar grófu 233.000 m3, og Ævar Jónsson úr Bolunga- vík, sem gróf einn 170.000 m3. Þetta segir í skýrslu Vélanefnd- ar frá árinu 1964. Hið merkilega við þessi afköst er, að þau eru unn- in með skurðgröfum af þeirri gerð og stærð, sem forráðamenn Véla- sjóðs hófu að nota 1945. Hér veld- ur hver á heldur. Þessi verklegu af- rek eru unnin með gröfum, sem ætla mætti að nú hefðu lokið sín- um tækniferli og væru að víkja fyr- ir nýrri tækni og nýjum skurðgröf- um af miklu fullkomnari gerð. Fyrstu jarðýturnar Þegar fyrsta skurðgrafan hóf vinnu í Garðalandinu á Akranesi fóru menn að huga að því hvernig hægt væri að dreifa hinum miklu ruðn- ingum sem upp úr skurðunum komu. Afréð Verkfæranefnd þá að kaupa beltatraktora með jarðýtu til að vinna þetta verk. Voru kaupin gerð að tilhlutan Árna G. Eylands, sem þá var starfsmaður Grænmet- isverslunar landbúnaðarins. Voru pantaðar þrjár vélar af gerðinni International TD 9. Eina vélina tók verkfæranefnd til sinna þarfa, önnur var seld Sigfúsi Öfjörð í Norðurkoti í Flóa og hina þriðju fengu bræðurnir Jón og Gísli Jóns- synir á Vestri-Loftsstöðum í Gaul- verjabæjarhreppi. Vél Verkfæranefndar var flutt til Akraness frá Reykjavík 4. og 6. ágúst 1943, hún sett saman og byrjað var að vinna með henni við gatnagerð á Akranesi, 11. ágúst , en að því loknu þann 14. ágúst, var farið að ryðja úr skurðruðningun- um í Garðaflóa. Þeirri vinnu lauk 26. ágúst og hafði þá verið rutt út um 5 km af ruðningum, en að því loknu haldið uppá Skorholtsmela. Eins og áður sagði tók ýtan til starfa í Garðaflóa 14. ágúst 1943. Kom þegar í ljós að vinnubrögð hennar voru hin bestu er á varð kosið, bæði til að dreifa ruðning- um og jafna þá sem ræktunarvegi. Um haustið1943 var unnið með vélinni að vegagerð á Skorholts- melum í Leirár- og Melasveit. Þar var lagður fyrsti alvöru vegarspott- inn sem gerður var með jarðýtu af íslenskum mönnum hér á landi. Þannig losnaði skriðan. Kapp- hlaup varð um að fá beltistrak- tora með jarðýtum og fengu færri en vildu. Síðasti eigandi ýtunn- ar – sem gekk nú undir nafninu Hólaýtan – Torfi bóndi Guðlaugs- son í Hvammi í Hvítársíðu, varð- veitti þessa fyrstu jarðýtu fram til ársins 2006, að hann kom henni í góðu lagi til Samgönguminjasafns Skagafjarðar, þar sem hún er nú til sýnis í góðu standi. Akranes og land- búnaðarbyltingin Akranes er sögufægt hvað sjáv- arútveg varðar, en þar reis fyrsti vísir að sjávarþorpi á Íslandi á 17. öld, en eins og kemur fram í greinunum í Skessuhorninu þá má segja það sama um landbúnað- inn. Á Akranesi, og þá sérstaklega í Garðalandinu, hefst upphaf véla- aldar í íslenskum landbúnaði. Fyrst árið 1918 með tilkomu Akraness- traktorsins (Avery), þá með fyrstu skurðgröfunni árið 1942 (V-1 Priestman Cub); árið eftir 1943 er fyrsta jarðýtan (International TD 9 – Hólaýtan) notuð bæði í kaup- staðnum og síðan í Garðaflóanum. Þá var fyrsta verkstæðisþjónusta Verfæranefndar og Vélasjóðs haf- in í vélaskemmunni í Garðaholti á Akranesi, ásamt fyrsta viðgerða- bílnum hér á landi. Aldamótamenn Sú kynslóð sem mótaðist mest af hugsunarhætti og framfarahug í byrjun 20. aldar hefur verið köll- uð aldamótakynslóðin, og af þeirri kynslóð eru allir þeir menn sem getið hefur verið í greinunum hér í Skessuhorninu. Einn þeirra fyrstu til að gera sér grein fyrir mikil- vægi véla við landbúnaðarstörf var Þórður Ásmundsson á Akranesi, en hann hafði áður, 1906, staðið Í Garðaflóa á Akranesi 1. júní 1967. Eftir fjórðung aldar er aftur grafið og á sama stað, með annarri fyrstu skurðgröfunni sem Vélasjóður eignaðist 1942, V-2. Tveir skurðgröfumenn frá 1942, þeir Karl Auðunsson og Eirík Eylands standa hjá vélinni. Ljósmynd úr bók, frummynd líklega glötuð. Skurðgröftur í Garðaflóa á Akranesi 1942. Hlerarnir sem grafan hvílir á sjást á myndinni. Þrír hlerar eru lausir, tilbúnir að flytja gröfuna yfir á þá. Ljósmynd: Þjóðminjasafn Íslands. Fyrsta jarðýtan í þjónustu og eigu Íslendinga var Hólaýtan sem fyrst var reynd við gatnagerð á Akranesi 11. ágúst 1943. Hér stjórnar Eiríkur Eylands ýtunni á Skuldartorgi (nú nefnt Akratorg). Í baksýn eru húsin Sunnuhvoll, Vegamót og Ársól. Ljósmynd: Ólafur Árnason (Ljósmyndasafn Akraness). Bragginn í Garðaholti á Akranesi, þar sem fyrsta verkstæðisþjónusta Vélasjóðs fór fram undir stjórn Karls Auðunssonar. Ljósmynd: Þórður H. Ólafsson.

x

Skessuhorn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Skessuhorn
https://timarit.is/publication/1096

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.