Skessuhorn - 31.03.2015, Qupperneq 18

18 ÞRIÐJUDAGUR 31. MARS 2015
Óskar Guðmundsson rithöfundur í
Véum í Reykholti hefur undanfarin
ár unnið mikið með sögu 13. aldar
og skrifað um hana bækur. Nú hef-
ur hann sett fram hugmynd um að
reist verði svokallað tilgátuþorp frá
13. öld í Reykholtsdal í Borgarfirði.
Með hugtakinu tilgátuþorpi er átt
við að reistur yrði veglegur bær eða
höfðingjasetur með öllu tilheyr-
andi eins og slíkar byggingar gætu
hafa litið út hér á landi fyrir 700 til
800 árum. Þannig hús gæfu þá hug-
mynd um hvernig fólk lifði og bjó
á Íslandi á þessum tímum. Tilátu-
þorp gæti einnig orðið vettvangur
fyrir fræðslu og menningarstarf-
semi af ýmsum toga. Við settumst
niður með Óskari og fengum hann
til að greina nánar frá þessum hug-
myndum sínum.
Vesturland mikilvægt í
sögu 13. aldar
Óskar segir að hugmyndina um til-
gátuþorp megi tengja með beinni
skírskotun í menningarsöguna.
„Þetta mætti gera lauslega, þann-
ig að þetta væri tilgátuþorp um 13.
aldar íslenskan bæ. Það yrði með
þeim húsum og byggingum sem
við höfum heimildir um og eru
nefndar til dæmis í Sturlungu. Það
væri hægt að byggja svona þorp í
áföngum. Það yrði byrjað á skála
og starfsemi tengdri honum. Síð-
an yrði smám saman aukið við með
skemmum, loftum, laugum og böð-
um, virkisveggjum og svo framveg-
is,“ útskýrir Óskar.
Saga 13. aldar á Íslandi greinir frá
miklum umbrotatímum. Á þessari
öld var mikil gróska á Íslandi. Þrátt
fyrir miklar róstur, sem hiklaust
mætti kalla borgarastyrjöld, var
menningarstarfsemi líka með mikl-
um blóma. Menn skrifuðu bækur
sem enn í dag eru meðal helstu dýr-
gripa bókmenntanna. Sumar þess-
ara bóka eru nánast samtímaheim-
ildir sem greina frá atburðum sem
gerðust á þessari öld, jafnvel skrif-
aðar af mönnum sem tóku þátt í
atburðunum. Þessir sagnaritarar
bjuggu á Vesturlandi. Landshlutinn
var mikilvægur vettvangur fræða og
skrifta í landinu auk þess sem þar
sátu valdamenn sem eru fyrirferða-
miklir í sögunni. Fremstur þeirra
var Snorri Sturluson. „Mér finnst
að reisa ætti svona tilgátuþorp hér
í Reykholtsdal í Borgarfirði. Það er
ekki mitt að segja nákvæmlega hver
staðsetning yrði. Þó er eðlilegt að
líta til Reykholts. Þrátt fyrir allt þá
er menningarlegt mikilvægi Reyk-
holts og uppsveita Borgarfjarð-
ar fyrst og fremst vegna sögunnar,
- sagna og menningararfs. Það að
Snorri Sturluson hafði sitt höfuð-
setur í Reykholti skiptir miklu máli
í menningarlegu tilliti.“
Þverfaglegt verkefni
Óskar Guðmundsson segir að út
frá sagnfræðilegum heimildum,
Sturlungu og nýlegum fornleifa-
rannsóknum sé töluvert vitað um
þorpið sem stóð í Reykholti á 13.
öld. „Við getum svo ímyndað okk-
ur enn meira. Menn mega þó alls
ekki fara út í það að apa nákvæm-
lega eftir þeim bæ enda væri það
að ýmsu leyti hamlandi. Við þurf-
um að horfa á þetta opnum huga í
breiðara ljósi. Ég vil ekki að menn
bindi sig um of við fornleifarann-
sóknir heldur að þetta verði sjálf-
stætt verkefni.“
Hugmynd Óskars er að þeir sem
kæmu að gerð svona tilgátuþorps
væru sagnfræðingar, fornleifafræð-
ingar, miðaldafræðingar af ýmsum
toga en líka listamenn. „Það yrði
að vera í þessu bæði hugmynda-
flug og nýsköpun. Þetta væri líka
verkefni fyrir stóran hóp iðnaðar-
manna og verkamanna. Eitt af því
sem er skemmtilegt í þessari hug-
mynd er að þetta yrði atvinnuskap-
andi fyrir hundruð fólks úr öll-
um stéttum og faghópum. Þetta
gerist ekki allt í einu heldur yrði
þetta byggt upp og þróað í áföng-
um. Það yrði efnt til þverfaglegrar
samvinnu um verkefni sem myndi
taka marga áratugi. Stofnanir eins
og Snorrastofa, Landnámssetur og
háskólarnir að Hvanneyri og Bif-
röst kæmu að borðinu ásamt iðnað-
armönnum, sveitarfélagi, ríkisvaldi
og ekki síst aðilum úr ferðaþjón-
ustunni. Þetta væri samvinnuverk-
efni ótal aðila bæði úr einkageiran-
um og frá hinu opinbera. Matvæla-
geirinn gæti líka átt sín tækifæri í
svona þorpi. Neysluframleiðslan
á 13. öld var fjölbreytt enda veð-
ur mildara en nú á tímum. Menn
stunduðu meðal annars akuryrkju.
Og vel mætti hugsa sér að tilgátu-
þorpið ynni með sjálfbæru land-
búnaðarlandslagi – og yrði lifandi
kennslustofa fyrir landbúnaðarhá-
skóla og Borgfirðinga framtíð-
arinnar. Menningarlega séð gæti
þetta orðið mjög spennandi verk-
efni með mikla og breiða skírskot-
un. Þetta myndi byggjast á þver-
faglegri samvinnu margra hópa og
stofnana og gæti haft mikil marg-
feldisáhrif í héraði.“
Mikilvægur þáttur í
framtíðarsýn
Óskar telur að bygging tilgátu-
þorps þar sem menningarsagan er
í fyrirrúmi geti skotið styrkari stoð-
um undir mannlíf á Vesturlandi.
Ekki síst í uppsveitum Borgarfjarð-
ar. „Það er nauðsynlegt í framtíð-
aruppbyggingu allra samfélaga að
það sé fjölbreytni. Það er hættu-
legt að lifa bara af sjávarfangi eða
stóriðju svo dæmi séu tekin. Við
viljum heldur ekki slíkt samfélag.
Þess vegna skiptir svo miklu máli
að þegar þjóðin stefnir á fjölgun
ferðamanna svo nemur hundruð-
um þúsunda, að þá verði gert meira
en að bregðast bara við þróun. Í því
felst að skapa ákveðna hugmynda-
fræði um það hvernig samfélag við
viljum móta samfara þessari fjölg-
un. Við þurfum að gera upp við
okkur hvort og í hvaða mæli og
með hvaða hætti við viljum nýta þá
möguleika sem við höfum. Hvern-
ig við ætlum að vinna með þróun-
inni og reyna að hafa mótandi áhrif
á framtíðina.“
Óskar bendir á að innviðirnir í
dreifbýlinu hafi að ýmsu leyti verið
að veikjast á undanförnum áratug-
um. „Þegar hefðbundinn búskap-
ur fór að dragast saman og fólki
fækkaði við sveitastörfin þá minnk-
aði grundvöllur fyrir verslun, skóla-
hald og svo framvegis. Við þurf-
um að byggja upp og styrkja sam-
félögin aftur, en nú á nýjum for-
sendum. Hugsa nýtt. Það var eng-
in langtíma stefna í gangi til að
bregðast við þessari þróun, hvorki
af hálfu ríkis né sveitarfélaga. Lær-
um af reynslunni. Fólk þarf að gera
meira en bregðast við, það þarf að
gera upp við sig hvers konar fram-
tíð það vilji.“
Menningarmiðstöð í
héraði
Tilgátuþorp sem byggi á arfi ríkrar
og sögulegrar fortíðar geti einmitt
orðið styrk stoð fyrir nútímasam-
félagið til framtíðar. Slíkt þorp yrði
ekki safn heldur lifandi menning-
armiðstöð með breiðri starfsemi.
„Fólkið í sveitunum vill fjölbreytni
eins og aðrir. Við þurfum að nýta
möguleikana. Með því að ráðast í
byggingu tilgátuþorps sé ég fyrir
mér margt sniðugt og jákvætt eins
og ég rakti hér áðan. Það væri sjálf-
sagt að tengja það við nafn Snorra
Sturlusonar í Reykholti og þeirrar
ritstofu sem hér var vísast að störf-
um við bókaframleiðslu á 13. öld.
Jafnframt þessu gæfist tækifæri
til að gera ýmislegt annað. Svona
þorp væri hægt að tengja ýmis kon-
ar menningarsögulegum sýning-
um. Snorrastofu hefur vantað rými
fyrir slíkt. Það mætti byrja á því að
byggja upp skála sem gæti þjónað
slíku hlutverki auk þess að vera fyr-
ir veitingar. Slíkir skálar hafa verið
byggðir til að mynda á Borg í Lófót
í Norður -Noregi og á Stiklastöð-
um í Þrændalögum,“ segir Óskar.
Hugmyndin um tilgátuþorpið
hefur að sögn Óskars fengið ágætan
hljómgrunn. „Ég hef viðrað þetta
verkefni í einkasamtölum við fólk
en opinberlega kynnti ég þessar
hugmyndir fyrst nú í janúar síðast-
liðnum. Það var á ráðstefnunni um
framtíð háskólanna í Borgarfirði
sem haldin var í Borgarnesi. Þar
var mjög vel tekið í þetta. Þetta fell-
ur ágætlega að því sem Snorrastofa
hefur verið að gera en líka ágætlega
að hugmyndunum um Sögu Jarð-
vang hér í Reykholtsdal og Hálsa-
sveit. Þær ganga út á það að nýta
annars vegar náttúrugæði svo sem
jarðfræði, heita vatnið og þess hátt-
ar hér í uppsveitum Borgarfjarð-
ar, og hins vegar sögu og menn-
ingu héraðsins,“ segir Óskar Guð-
mundsson rithöfundur í Véum – og
formaður Framfarafélags Borgfirð-
inga.
mþh
Óskar Guðmundsson rithöfundur í Véum:
Leggur til að tilgátuþorp með 13. öld að viðmiði
verði reist í Reykholtsdal
Óskar Guðmundsson í Véum.
Teikning af því hvernig bæjarhúsin í Reykholti gætu hafa litið út á 12. – 14. öld.
Teikningin sem er eftir Þórhall Þráinsson byggir á niðurstöðum fornleifarann-
sókna og var birt í bókinni „Reykholt. Archeological Investigations at a High
Status Farm in Western Iceland“ eftir Guðrúnu Sveinbjarnardóttur fornleifa-
fræðing, sem ættuð er frá Hurðarbaki í Reykholtsdal.
Tilgátuteikning af bæ Snorra Sturlusonar í Reykholti sem Óskar Guðmundsson
og Guðmundur Oddur Magnússon gerðu og birt var í ævisögu Snorra Sturlusonar
eftir Óskar sem kom út 2009. Þessi teikning var dregin upp áður en niðurstöður
nýjasta fornleifauppgraftar í Reykholti lágu fyrir. Óskar leggur áherslu á að láta
ekki fyrri hugmyndir um tilgátuþorpið binda um of hendur þeirra sem kæmu að
þróunarverkefninu – lifandi miðaldaþorp í Borgarfirði.
Tilgátuskáli sem Norðmenn hafa reist á Borg í Lófót í Norður- Noregi.