Heimsmynd - 01.04.1993, Blaðsíða 51

að bjóða aðsteðjandi erfiðleikum byrginn,
hjálpað okkur að rísa á fætur á ný og byrja
upp á nýtt.
ísland var að stærstum hluta bænda- og
sjómannaþjóðfélag. Sjómenn dvöldu lang-
dvölum í burtu svo eiginkonur þeirra réðu
lögum og lofum á heimilinu, í uppeldi bam-
anna og fjármálum fjölskyldunnar. Þær
þjóðfélagsbreytingar sem urðu hér á landi á
tuttugustu öldinni, eftir heimsstyrjöldina
síðari, ollu kaflaskilum á hlutverki fjöl-
skyldunnar. Islenskst þjóðfélag breyttist frá
því að vera hefðbundið bænda- og sjó-
mannaþjóðfélag í þjóðfélag nútímans. Eftir
hina svokölluðu „baby-boom“ á sjötta ára-
tugnum og með tilkomu pillunnar um 1960
breyttist hlutverk fjölskyldunnar til muna.
Konur gátu ákveðið sjálfar hvort, hvenær
og hversu rnörg böm þær vildu eignast og
upp frá því varð atvinnuþátttaka kvenna
smám saman almenn. Ráðstöfunartekjur
heimilanna jukust, bamsfæðingum fækkaði
og kröfur um meiri þægindi fengu meðbyr.
Þetta þýddi að verðmætamat fólks breyttist.
Það sem áður hafði talist óhugsandi varð að
lágmarkskröfu og eiginlega má segja að
upp frá þessu hafi lífsgæðakapphlaupið, í
þeirri mynd sem við þekkjum í dag, hafist.
Kapphlaupið um hin efnislegu gæði, sem
við í dag teljum til nauðsynja en gætum að
ósekju verið án.
tefán Ólafsson, prófessor við
félagsvísindadeild Háskóla Islands,
segir það einkenna okkur Islend-
inga að við erum nýrík. Við sækjum
mjög í efnaleg gæði og stundum
eiginlega taumlausa leit að nýjungum.
Ástæðurnar má meðal annars rekja til þess
að við bjuggum við mikla örbirgð og á
mjög skömmum tíma upplifðum við
umskipti til nútíma hátta. Þessi umskipti
byrjuðu frekar seint hér á landi og því urðu
þau örari. Þróunin varð mjög hröð og við
þessar aðstæður upplifum við miklar
breytingar. Við finnum muninn á milli ára
og við sjáum mun á kjörum okkar og for-
eldra okkar. Væntingar verða miklar og
væntingarnar vaxa. Við sáum möguleik-
ana steypast yfir okkur og höguðum okkur
að mörgu leyti eins og böm í sælgætisversl-
un. Allt var hægt, við þurftum ekki að beita
okkur aðhaldi eða ráðdeildarsemi, við
kunnum okkur ekki hóf og byrjuðum að
eyða um efni fram og flestir þekkja
afleiðingar þeirrar eyðslusemi. En fyrst og
fremst hafa breytingamar hjá okkur verið
örari en annars staðar.
Allt í einu sannfærðust heilu fjölskyld-
umar um að alger nauðsyn væri að eiga tvo
bíla, jafnvel þrjá. Sólarlandaferðir og aðrar
utanlandsferðir urðu að árlegum viðburði
og enginn maður með mönnurn nema hafa
að minnsta kosti nokkrum sinnum baðað
sig á ströndum Mallorca og Costa del Sol á
Spáni.
Klæðaburður breyttist, verksmiðjufram-
leiddur erlendur tískufatnaður ruddi
heimasaumuðum og prjónuðum fötum úr
vegi og var ekki lengur munaður heldur
þarfavara og svona mætti lengi telja.
íslandsdætur og Islandssynir komust í
álnir. Nú skildi verða bragarbót á. Eftir
áratuga baráttu við fátækt og harðæri áttum
við skilið að gefa innibyrgðri löngun okkar
lausan tauminn. Beislinu var sleppt, við
ætluðum okkur að eignast flest allt sem
hægt var að eignast, hvað sem það kostaði,
enda ekki miklum vandkvæðum bundið,
við sláum þá bara lán og „það reddast“.
Ábyrgri forystu húsmæðranna var rutt úr
vegi og ár eyðslu, þenslu, verðbólgu og það
sem lengi hefur verið talið ár aukinnar
hagsældar gengu í garð. Nýríkir Islendingar
gengu menntaveginn á hagstæðum náms-
lánurn, svo hagstæðum að varla þurfti að
borga þau til baka, þeir sóttu sinfóníutón-
leika og aðra nrenningarviðburði, óháð því
hvort þeir höfðu áhuga eða vit á slíku og
tömdu sér annan lífsstíl, lífsstíl sem var, eða
átti að vera, eftirsóknarverður.
Sveiflur í tísku og lifnaðarháttum al-
mennt hafa yfirleitt ekki verið lengi að rata
til íslands enda íslendingar oft talið sig vera
frjálslynda heimsborgara. Hér býr móttæki-
leg þjóð í harðbýlu landi, fámenn þjóð þar
sem landamir verða daglega uppvísir að því
að apa upp hver eftir öðrum, enda sá
orðrómur oft loðað við Islendinga að
skömmu eftir að nýjungin berst að landi séu
allir orðnir eins. Sökum fámennisins berst
orðrómur hratt manna á milli svo tiltölulega
auðvelt er að innleiða nýja strauma og
stefnur. Þar nægir að nefna bílferð í gegn-
um ný hverfi, þar sem allir garðar eru eins,
allar gardínur eru eins og gasgrillið prýðir
hverjar einustu svalir.
Neyslusýkin og efnishyggjan eru
einfaldlega að fara með fólk. Fólk sem býr
við öryggi fer út í ótímabærar aðgerðir og
er jafnvel búið að láta teikna einbýlishúsið
áður er það byrjar að borga af blokkar-
íbúðinni. Við kunnum ekki (og viljum
kannski heldur ekki læra) að láta staðar
numið. Ung kunningjahjón mín bjuggu í
notalegri blokkaríbúð þar sem þeim leið vel
og afborganir gengu eðlilega. Þau rifu sig
upp, keyptu lóð, byggðu og létu landslags-
arkitekt hanna garðinn. Samtímis eignuðust
þau þrjú börn, mubleruðu allt upp á nýtt
með þýskurn sófum og ítölskum lömpum
og stunduðu samkvæmislífið með
reglulegu millibili.
Þau urðu harkalega fyrir barðinu á þeirn
samdrætti sem nú ríkir, vinna minnkaði hjá
þeim báðum, þó þau væru vissulega heppin
að halda störfum sínum því á vinnustöðum
beggja var töluvert um uppsagnir. Minni
vinna þýddi minni laun og svo kom að
tekjur þeirra hrukku ekki fyrir afborg-
unum. Þau sukku í skuldafen og eru að því
komin að missa allt sitt. Þau höfðu spennt
bogann það hátt að þau máttu ekki við
neinum tekjubreytingum og gátu ekki
HEIMS
51
MYND