Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2015, Blaðsíða 33

Tímarit hjúkrunarfræðinga – 2. tbl. 91. árg. 2015 31
daginn og lægra á nóttunni, til dæmis
lækkar hitastig á nóttunni í um 35,5°­
36°C kl. 2­3 og hækkar á daginn og er
í hámarki um kl. 17 í kringum 37­37,3°
(Minors og Waterhouse, 1986).
Neikvæð heildarmynd fæst af vaktavinnu
þegar fyrri rannsóknir eru skoðaðar.
Vakta vinna gerir það að verkum, sérstak­
lega í næturvinnu, að starfsmaður þarf
að snúa við sólarhringnum þannig að
líkamsstarfsemi raskast. Dægurklukkan
nær aldrei að verða alveg öfug í þessu ferli,
sérstaklega ekki ef einstaklingurinn vinnur
eftir ákveðnu vaktafyrirkomulagi, t.d. viku­
viku skipulagi (Knauth og Hornberger,
2003). Líkaminn er undir stöðugu álagi að
laga sig að síbreytilegum vinnutíma, bæði
þegar kemur að því að vaka á nóttunni
og skipta aftur yfir í venjulegan dagtíma.
Slík truflun hefur áhrif á bæði heilsu og
vinnugetu. Til dæmis geta starfsmenn
upplifað einkenni flugþreytu (vaktaþreytu)
og önnur einkenni á borð við þreytu, syfju,
svefnhöfga, svefnleysi, meltingartruflanir,
minni andlega snerpu og getu (Folkard
o.fl., 1985; Comperatore og Krueger,
1989).
Alþjóðleg flokkun á svefnröskun lýsir
svefnröskunarsjúkdómi sem tengist
vinnu á óhefðbundnum tíma og hefur
einkenni á borð við mikla syfju eða
svefntruflun (American Academy of Sleep
Medicine, 2005). Afar misjafnt er hversu
vel starfsmenn aðlagast vaktavinnu
og raunar eru þeir í miklum minnihluta
sem geta breytt lífeðlisfræðilegum
dægursveiflum. Það er flókinn vandi að
eiga erfitt með að stunda vaktavinnu. Til
að ráða bót á þeim vanda þarf að huga
að svefntrufunum, röskun á dægursveiflu
og ýmsum einstaklingsbundnum atriðum.
Einnig þarf að taka tillit til heimilis­
aðstæðna (American Academy of Sleep
Medicine, 2005; Rosekind, 2005; Sack
o.fl., 2007).
Eins og ljóst er af ofangreindum atriðum
bregðast ekki allir starfsmenn eins við
vaktavinnu þar sem ólíkir einstaklingar
skynja hana á misjafnan hátt. Sumir þola
vaktavinnu mjög vel en aðrir eiga erfitt
með að sinna henni. Því er mikilvægt
að bera kennsl á hvað það er sem
veldur þessum mun. Andlauer o.fl. (1978)
voru þeir fyrstu til þess að skilgreina
þol gagnvart vaktavinnu og sögðu það
vera getu til að aðlagast vaktavinnu án
þess að það hefði neikvæðar afleiðingar.
En rannsakendur töldu að þol gagnvart
vaktavinnu væri tengt hegðunarlegum
og líffræðilegum þáttum. Þol gagnvart
vaktavinnu var skilgreint sem fjarvera
vanda mála sem oft eru tengd vaktavinnu,
líkt og einkenni frá meltingarfærum,
þreyta og svefnbreytingar.
Ýmsir þættir hafa verið rannsakaðir í
tengslum við vaktavinnu, meðal annars
kyn, aldur, persónuleikaeinkenni (sérstak­
lega taugaveiklun (e. neuroticism) og
stjórn rót (e. locus of contol)) og dægur­
klukka (Harrington, 2001). Það virðist vera
að með hækkandi aldri eigi vakta vinnufólk
erfiðara með að vinna slíka vinnu en þeir
sem eru yngri, þeir fyrr nefndu eiga oft
erfitt með að ná löngum og samfelldum
svefni. Það þýðir ekki að þeir eldri þurfi
minni svefn en aðrir, heldur að það geti
reynst erfiðara að ná góðum svefni með
hækkandi aldri (Harrington, 2001).
Næturvinna
Næturvinna er að mati margra sísti
vinnutíminn. Bent hefur verið á launin séu
ástæðan fyrir að starfsmaðurinn ákveður
að vinna á þeim tíma. Hins vegar á þetta
ekki endilega við á stöðum þar sem
fá störf eru í boði. Kenningar um val á
störfum byggjast oft á aðhvarfsgreiningu
þar sem laun eru skoðuð ásamt einkenni
starfs.
Næturvinna getur haft áhrif á svefn og
athygli starfsmanna. Rannsókn á meðal
289 hjúkrunarfræðinga, sem unnu nætur­
vaktir, leiddi í ljós að 56% þeirra töldu sig
vera svefnvana og þeir gerðu einnig fleiri
mistök í starfi heldur en þeir sem unnu
dagvaktir (Johnson o.fl., 2014).
Rannsókn Takeyama o.fl. (2005) leiddi
í ljós að það að leggja sig á næturvakt
drægi úr þreytu og athygli varð betri á
eftir. Rannsókn á því hvaða áhrif það
hefði á 12 karlkynsnæturvinnustarfsmenn
að fá að leggja sig leiddi í ljós að athygli
þeirra varð betri eftir klukkustundarlúr,
en 44% þátttakenda fundu minni þreytu
og aukna orku, 66% höfðu minni þörf til
þess að sofna eftir vaktina (Bonnefond
o.fl., 2001).
En þrátt fyrir að það sé gagnlegt að
leggja sig þegar maður er þreyttur á
vaktinni, er hugsanlegt að slík hegðun sé
litin hornauga þar sem hún getur gefið
vísbendingar um slæmt vinnusiðferði ef
hún er ekki almennt samþykkt af vinnu­
félögum. Auk þess er oft ekki aðstaða
til þess að leggja sig á vinnustöðum
(Takeyama o.fl., 2005). Þá er einnig gott
ráð að leggja sig í smá­stund, það hefur
góð áhrif á einbeitingu og frammistöðu
starfsmannsins á meðan vaktin stendur.
Hugsanlegar gagnaðgerðir
Í ljósi þess að vaktavinna getur haft
í för með sér alvarlegar afleiðingar á
heilsu starfsfólks og samskipti þess við
annað fólk er vert að velta fyrir sér
hvaða aðgerðum sé hægt að beita til
þess að draga úr þessum afleiðingum.
Þrátt fyrir ofangreind atriði er hægt að
finna leiðir til þess að bæta líðan og
svefn vaktavinnufólks með breytingum
á vinnufyrirkomulagi og skipulagi og eðli
verkefna (Folkard o.fl., 1993).
Margir stjórnendur hafa hvorki þekkingu
á né reynslu af vaktavinnu og hafa því
ekki vitneskju um hugsanleg áhrif hennar
á heilsu og félagslíf starfsfólks né hvaða
lausnir standa til boða. Þess vegna er
gott að hafa í huga mikilvægi þess að
stjórnendur hafi slíka reynslu þegar gengið
er í gegnum ráðningarferli og einnig gefa
þeim kost á að vinna vaktavinnu (Knauth
og Hornberger, 2003).
Hægt er að skipta starfsmönnum gróf­
lega í tvo hópa eftir dægurtakti, sumir
einkennast af morgungerð (e. M-types) og
aðrir kvöldgerð (e. E-types). Einstaklingar,
sem einkennast af morgun gerð, vilja fara
snemma að sofa á kvöldin og vakna
snemma en þeir sem einkennast af kvöld­
gerð afkasta mestu á kvöldin og nóttunni
og eiga erfiðara með að vakna snemma
á morgnana. Einhverjir geta fallið á milli
þessarar skilgreiningar. Stjórn endur þurfa
að taka tillit til hvorn hópinn starfs menn
falla undir þegar kemur að því að búa til
vakta skipulag (Chung o.fl., 2009). Vakta­
vinna hefur verið könnuð sérstak lega
í sambandi við þá sem einkennast af
morgungerð og kvöldgerð. Þeir sem
hafa stutta dægur sveiflu og sofna yfirleitt
snemma á kvöldin og vakna snemma