Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2015, Blaðsíða 34

Tímarit hjúkrunarfræðinga – 2. tbl. 91. árg. 201532
morguns eiga oft erfiðara með að vinna
á síbreytilegum tímum og vakta vinnu
heldur en þeir sem hafa lengri dægur­
sveiflu (vaka lengur á kvöldin og vakna
seinna) (Júlíus K. Björnsson, 2000).
Þegar kanna á hvers konar vaktakerfi séu
best þegar kemur að svefni má sjá að sem
fæstar næturvaktir í röð valda minnstum
svefntruflunum og einbeitingarskorti þrátt
fyrir að það sé ekki til gallalaust kerfi
(Sallinen og Kecklund, 2010). Það rúllandi
vaktakerfi, sem kom verst út, var vika af
næturvöktum, vika af kvöldvöktum og
vika af dagvöktum. Kerfi, sem hefur tvær
morgunvaktir, tvær kvöldvaktir og tvær
næturvaktir, kann að vera ákjósanlegasta
rúllandi vaktkerfið (Knauth, 1995).
Sallinen og Kecklund (2010) komust
að þeirri niðurstöðu að næturvaktir og
morgunvaktir, sem byrja snemma, ásamt
mjög löngum vöktum (>16 klukkustundir)
og mörgum vinnutímum á viku (>55
klukkustundir) leiddu til svefnleysis
og aukinnar syfju. Því mæla þeir með
vaktakerfum þar sem vaktir rúlla hratt
fram á við (e. rapidly forward-rotating
shifts), en það er t.d. morgunvakt fyrsta
dag, dagvakt þann næsta, kvöldvakt
þar á eftir og að lokum næturvakt.
Niðurstöður rannsóknarinnar benda
til þess að það hafi jákvæð áhrif á
einbeitingu starfsfólks og að sama skapi
bæti svefn sumra þar sem hvíldartími
á milli vakta er lengri en ella. Einnig
er æskilegt að hluti svefns fari fram á
hefðbundnum svefntíma (nóttunni).
Rannsóknarstofa í vinnuvernd gerði
rannsókn í desember 2005 fram til janúar
2006. Tekin voru viðtöl við rýnihópa sem
í voru stjórnendur, sem tóku þátt í gerð
vakta vinnuáætlana, og starfsmenn sem
unnu vaktavinnu. Skýrsla var unnin upp
úr niðurstöðunum (Ólöf Eiríksdóttir o.fl.,
2007). Markmið skýrslunnar var að fá
hugmyndir um hvernig hægt væri að
breyta vinnufyrirkomulagi til að gera starf
eftirsóknarverðara. Niðurstöðurnar voru
meðal annars að ein helsta forsenda
þess að starfsfólk vilji sinna vaktavinnu
sé að vaktaálag ásamt launum hækki og
að fullt starf í vaktavinnu sé færri stundir
á viku en dagvinnu. Einnig kom fram að
starfsfólk vill fá tækifæri til að skipuleggja
vinnutíma sinn sjálft og minnka þar
með árekstra fjölskyldulífs, frítíma og
vaktavinnu.
Lokaorð
Þegar kemur að því að skoða orsakir
lakari heilsu vaktavinnustarfsmanna en
dagvinnustarfsmanna vantar enn talsvert
upp á skýringar. Líklega eiga truflun
á dægursveiflu, streita, næringarsnautt
mataræði, hreyfingarleysi, reykingar
og truflun á félags­ og einkalífi stóran
þátt í því (Boggild og Knutsson, 1999).
Íslendingar á vinnumarkaði búa margir
hverjir við mikið álag.
Samkvæmt grein Júlíusar K. Björnssonar
(2000) verður vaktavinna starfsmönnum
léttbærari ef þeir eru í góðu líkamlegu
formi og eru upplýstir um mikilvægi þess
að hugað sé að mataræði, hreyfingu og
svefni. Til þess að einstaklingar geti unnið
vaktavinnu án þess að skaða heilsu sína
skiptir máli að skipuleggja vinnuumhverfi
vel og setja vaktatöfluna þannig upp
að vaktirnar hafi sem minnst áhrif á
andlega, líkamlega og félagslega velferð
vaktavinnufólksins. Einnig er æskilegt
að starfsmenn fái að skipuleggja vaktir
sínar sjálfir. Vinnuveitendur geta gert sitt
til að takmarka óæskileg áhrif vaktavinnu
með því að bjóða upp á hollan mat á
vinnutíma, aðstöðu til frístundaiðkunar og
heilsueflingu á vinnustaðnum (Júlíus K.
Björnsson, 2000). Manneskjur eru í eðli
sínu félagsverur og það er því auðvelt að
ná til fólks í hópum á vinnustöðum þess
þar sem það eyðir stórum hluta dagsins.
Til þess að heilsuefling á vinnustað sé sem
árangursríkust þurfa þrír þættir að verka
saman en þeir eru hvatning til þátttöku
í heilsueflingu, bætt vinnuumhverfi og
hvatning til að ná persónulegum árangri
í starfi (Lýðheilsustöð og Vinnueftirlitið,
2008). Mikilvægt er að kanna stöðuna á
ofangreindum atriðum hér á landi með
frekari rannsóknum.
Fyrri rannsóknir hafa sýnt að konur, sem
búa í löndum þar sem vinnudagurinn
er langur, hafa neikvæð viðhorf til
hjónabands. Einnig hafa þær ályktað
að þar sem barnagæsla er aðgengileg
aukist menntunarstig. Þessar niðurstöður
benda til þess að það sé ekki fjárhagslegt
sjálfstæði kvenna sem hefur áhrif á viðhorf
til hjónabands heldur spili þar inn í getan
til þess að samræma vinnu og einkalíf. Ef
samræmingin gengur illa minnkar áhugi
kvenna á hjónabandi (Fuwa, 2013).
Sveigjanleiki í starfi er fólki mikilvægur
að sögn Böheim og Taylor (2004) og fólk
sækist oft eftir því að skipta um vinnu ef
sveigjanleikinn er ekki nægjanlegur. Þó
virðist vera að eftirspurnin eftir sveigjan­
legum vinnutíma sé meiri en framboð
á honum. Þá skiptir miklu máli að eiga
innihaldsríkt líf fyrir og eftir vinnu fyrir
hamingju, heilsu og líðan starfs fólks
(Torrington o.fl., 2008). Því væri athyglis­
vert að rannsaka hvernig hægt sé að
auka þennan sveigjanleika meðal vakta­
vinnufólks enda er það hagur vinnu­
veitenda að halda starfsfólki sínu.
Rannsóknir um hvaða vaktavinnukerfi séu
æskilegust gefa ekki einhlítar niðurstöður
og telja margir rannsakendur að frekari
rannsókna sé þörf til þess að svara til um
það (Barton o.fl., 1993). Mikilvægt er þó
að hafa í huga að einstaklingar bregðast
á ólíkan hátt við vaktavinnu og fylgifiskum
hennar. Sumir þola hana vel en aðrir
eiga erfiðara með að vinna slíka vinnu.
Upplýsingar um hvað liggi að baki geta
reynst atvinnurekendum nytsamlegar
þegar kemur að því að ráða starfsfólk
og að ráða fram úr hvaða vaktavinnukerfi
henta ólíkum einstaklingum. Því gætu
rannsóknir í framtíðinni beinst að því að
kanna hvaða þættir hafa áhrif á þol til
þess að vinna vaktavinnu.
Nanna Ingibjörg Viðarsdóttir er með
BA-gráðu í sálfræði frá Háskólanum
á Akureyri og útskrifaðist nýlega með
MS-gráðu í mannauðs stjórnun frá Háskóla
Íslands. Lokav erkefni hennar fjallaði um áhrif
vakta vinnu á heilsu og líðan Íslendinga.