Spássían - 2013, Síða 14

14
umbreyta dauðum í lifandi dauða
þræla sem fylgja skipunum þeirra
hugsunar- og gagnrýnislaust, ekki
ósvipað uppvakningadraugum og
sendingum íslenskra þjóðsagna. Sú
ímynd uppvakningsins er ríkjandi
í hryllingskvikmyndum fyrir tíð
leikstjórans romero, en bestu dæmin
eru líklega White Zombie (1932),
sem skartar Bela Lugosi í hlutverki
uppvekjandi galdramanns, og I
Walked With A Zombie (1943), vúdú-
hrylli úr smiðju stílistans Val Lewton.
Hinir klassísku uppvakningar byggja
á rótgróinni tvíhyggju sem gerir ráð
fyrir aðskilnaði á milli þess andlega
og líkamlega; að hægt sé að taka
andann úr líkama mannsins og eftir
standi sálarlaus leikbrúða sem hægt
er að ráðskast með.
 Slík viðhorf hafa fylgt vestrænu
samfélagi í að minnsta kosti tvö
árþúsund, eru m.a. burðarstólpi í
hugmyndum kristinnar trúar, og því
ekki að furða að tvíhyggjan hafi enn
gríðarsterk áhrif á okkar samtíma.
Engu að síður hefur hugmyndin
um aðskilnað sálar (tilfinningalífs,
rökhugsunar og svo framvegis) og
líkama (innantóms hylkis til að hýsa
allt hitt) orðið fyrir róttækum árásum
frá síðari tíma vísindum. Einkum
og sér í lagi taugafræðinni sem
gefur nú til kynna að rökhugsun og
tilfinningar séu áþreifanleg fyrirbæri,
í þeirri merkingu að þau búi yfir
líkamlegum rótum og spretti ekki
upp úr einhvers konar guðlegum eða
yfirnáttúrulegum utanaðkomandi
krafti. Mannshugurinn, meðvitundin,
sálin og andinn verða þannig íklædd
holdi, hluti af symbíósu sem ekki er
hægt að skilja í sundur. Tvíhyggja
líkama og sálar er úrelt á tímum
taugafræðinnar. Mannfólk er alltaf
samtímis andlegar og líkamlegar
verur, hugur og líkami eru eitt.
Dýrum hefur gjarnan verið stillt
upp í andstæðupar við mannfólk
í vestrænni hugmyndasögu, þar
sem rökhugsun og tilfinningar eru
álitnar „mennskir“ eiginleikar og
dýr talin vera knúin áfram fyrst
og fremst af eðlisávísun, eða sem
úrverk, eins og Descartes hélt fram
á sínum tíma. Með öðrum orðum
hafa dýr verið álitin „tómir“ líkamar
og einungis mannfólk verið gætt
sálarlífi, anda sem hægt er að taka
burt og senda upp til himna eða
niður til heljar. Þannig má bera
stöðu uppvakningsins saman við
gamlar hugmyndir um stöðu annarra
dýra hvað varðar tvíhyggju líkama
og sálar. Þróunarfræðin hefur hins
vegar kennt okkur að dýr eru náskyld
mannfólki og búa yfir sínu eigin
tilfinningalífi og hugsunum, og þótt
innra líf dýra kunni að vera ólíkt
okkar að einhverju leyti, þá stendur
skyldleikinn okkur svo nærri að gera
má ráð fyrir ýmsum sameiginlegum
þáttum sem teygja sig þvers og kruss
yfir tegundamörkin. Einkaréttur
„sálarinnar“ (og þannig mannsins)
á því að finna til, hugsa og eiga sér
innra líf er því löngu fallinn úr gildi,
vísindalega séð. Hið andlega er
hvorki mannlegt né hið líkamlega
dýrslegt, vegna þess að hið
líkamlega/dýrslega er óaðskiljanlegur
hluti af hinu andlega/mannlega
og öfugt. Innan darwinískrar
heimsmyndar liggja engar skýrar,
skarpar, aðgreinandi línur á milli
manna og annarra dýra. En hvað
með hina viti bornu uppvakninga?
 Þegar romero sendi frá sér Nótt
hinna lifandi dauðu varð ákveðin
bylting í málefnum uppvakninga,
vegna þess að leikstjórinn sleit
öll tengsl við galdramennsku og
haitíska þjóðtrú með því að gera
ástæður umbreytinganna óljósar,
og gerði þar með lítið úr þeim.
Það skipti ekki máli nákvæmlega
hvernig eða hvers vegna hinir
dauðu risu upp; það bara gerðist
og afleiðingarnar fengu í staðinn
allan fókusinn. Þessi útúrsnúningur
á uppruna uppvakninga varð til
þess að uppvakningasögur fengu
algjört frelsi. Skrímslin þurftu ekki
lengur á útskýringu að halda og
gátu stokkið fram á sjónarsvið
hryllingsmynda nánast án nokkurrar
kynningar. Sprengjuna sem varð
í uppvakningamyndum næsta
áratuginn (sprengja sem er nú að
endurtaka sig í hryllingsheimum)
má m.a. rekja til þeirrar frelsunar
(og auðvitað líka til vinsælda Nætur
hinna lifandi dauðu hjá almenningi).
Enda gera flestar uppvakningamyndir
litla tilraun til að útskýra tilkomu
skrímslanna, utan þess að minnast
óljóst á einhvers konar stórslys eða
vírus sem kom öllu af stað. Flestar
uppvakningamyndir hefja leikinn
in medias res og gera ráð fyrir að
áhorfendur séu nægilega læsir á
geirann til að láta það ekki trufla sig.
romero færði þannig uppvakninga
úr klóm vúdú-trúarbragða og ruddi
þeim braut inn í nútíma sagnahefð.
En þrátt fyrir þetta nýja frelsi og
breytta tíma eru uppvakningar enn
nokkuð kyrfilega fastir undir hæl
hinnar kristnu hefðar sem viðheldur
úreltum hugmyndum um tvíhyggju
líkama og sálar.
Síð-DArwiNíSk SkríMSLi
Ungi maðurinn sem ráfar um
flugvöllinn brýtur upp hefðir
uppvakningamynda með því að
vera sjálfur sögumaðurinn, stílbragð
sem kemur úr samnefndri bók eftir
Isaac Marion sem myndin byggir
á. Hið lifandi dauða sjónarhorn
gefur til kynna að í huga allra
uppvakninganna sé hugsanaflæði
í gangi, tilraunir til að halda í
minningar, til að skilja sjálfan sig
og umheiminn, þótt hugsanirnar
séu kannski ólíkar þeim sem herja
á lifandi mannfólk. Að sama skapi
sýna uppvakningarnir ákveðið
tilfinninganæmi, þar sem lifandi
dauð söguhetjan verður m.a. skotin
í lifandi stúlku, og þeir eru því
bersýnilega ekki svo óskyldir lifandi
frændum sínum, þótt matarsiðir
þeirra séu öðruvísi. Uppvakningarnir
í Volgum kroppum nærast á lifandi
mannsheilum, rétt eins og hefðin
MANNSHUGUrINN,
MEðVITUNDIN, SÁLIN
OG ANDINN VErðA
ÞANNIG ÍKLæDD HOLDI,
HLUTI AF SyMBÍÓSU
SEM EKKI Er HæGT Að
SKILJA Í SUNDUr
„