Morgunblaðið - 28.02.2020, Blaðsíða 15

Nýsköpunar-
ráðherra og
efnahags- og við-
skiptanefnd
ákváðu í desem-
ber að ráðast
gegn ólöglegri
smálána-
starfsemi með
breytingum á
lögum um neyt-
endalán. Á bak
við breytingarnar er góður vilji
enda hefur ólögmæt smálána-
starfsemi verið að skaða neyt-
endur á Íslandi og í nágranna-
löndum okkar. Lögin verða hins
vegar að vera vel ígrunduð
þannig að þau nái markmiði
sínu og skaði ekki aðra lög-
mæta starfsemi, en það er ekki
raunin í þessu tilviki.
Vopnin sem efnahags- og við-
skiptanefnd leggur til í barátt-
unni við smálánafyrirtækin eru
einna helst lækkun á hámarki á
árlegri hlutfallstölu kostnaðar
(ÁHK) úr 50% niður í 35% og
skráningarskylda lánafyrir-
tækja.
Hvorugt þessara úrræða mun
stöðva ólögmæta smálána-
starfsemi. Hámark ÁHK hefur
ekki stöðvað þessa starfsemi
hingað til og mun ekki gera það
til framtíðar, þetta úrræði er
fullreynt. Skráningarskylda í
núverandi mynd mun heldur
ekki duga til, þrátt fyrir að
Neytendastofu verði heimilað
að leggja dagsektir á lána-
fyrirtæki sem ekki
skrá sig. Enda hafa
slíkar dagsektir ekki
bitið á ólögmæta
lánastarfsemi hingað
til.
Lögin munu bitna
á neytendum og
þeim sem stunda
lögmæta lánastarf-
semi, einna helst ný-
sköpunar- og fjár-
tæknifyrirtækjum.
Breytingin mun
beinlínis gera það að
verkum að neyt-
endum stendur ekki lengur til
boða að taka sanngjörn lán til
skamms tíma. Neytendur
verða þvingaðir til að taka lán
til lengri tíma og borga á því
tímabili meira í vexti og kostn-
að. Þetta mun líka hamla ný-
sköpunarfyrirtækjum í sam-
keppni við stóru bankana.
Af hverju voru þá þessi úr-
ræði valin? Staðreyndin er sú
að við ákvörðun þeirra var ekki
haft samráð við starfandi aðila
á markaði og engin rannsókn
fór fram á raunverulegum
kostnaði við lánveitingar.
Engir útreikningar liggja að
baki þessari ákvörðun og ekki
var farið eftir þeim tilmælum
sem hefur verið bent á að geti
takmarkað ólögmæta lánastarf-
semi.
Með samráði við þá aðila
sem stunda lögmæta lánastarf-
semi hefði verið hægt að láta
meta með raunhæfum hætti og
reikna út raunverulegan kostn-
að við hverja lánveitingu, en
ekki giska á einhverja pró-
sentu með engum undirliggj-
andi gögnum til að styðja þá
ákvörðun. Þá hefði verið hægt
að fara eftir tillögum um hvern-
ig hægt væri að hafa áhrif á
ólögmæta lánastarfsemi, t.d.
með því að láta ákveðin réttindi
fylgja skráningu lánafyrirtækis.
Þannig hefði verið hægt að
banna óskráðum lánafyrir-
tækjum að skrá einstaklinga á
vanskilaskrá, skoða takmörkun
eða bann við milliinnheimtu
krafna óskráðra lánafyrirtækja
og að takmarka aðgengi
óskráðra lánafyrirtækja að inn-
viðum fjármálafyrirtækja þann-
ig að þeim yrði gert ókleift að
stofna kröfur í heimabanka
neytenda.
Allt eru þetta atriði sem hafa
raunveruleg áhrif á möguleika
lánveitanda til þess að stunda
ólögmæta lánastarfsemi.
Ekkert af þessu var skoðað
en í staðinn voru sett lög sem
beinlínis hamla nýsköpun og
samkeppni á lánamarkaði neyt-
enda.
Eftir Ásgeir
Helga
Jóhannsson
Ásgeir Helgi
Jóhannsson
Málamyndabreytingar sem
skaða nýsköpun en stoppa
ekki ólögmæta lánastarfsemi
Höfundur er lögmaður hjá Atlas
lögmönnum og hefur starfað fyrir
Samtök fjártæknifyrirtækja.
» Breytingin mun
beinlínis gera það
að verkum að neyt-
endum stendur ekki
lengur til boða að taka
sanngjörn lán til
skamms tíma.
15
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 28. FEBRÚAR 2020
Hagsveiflur eru
ekki uppfinning nú-
tímans. Þannig segir
frá því í 1. Mósebók
að faraó réð drauma
um hagsveiflur. Frá-
sögnin er þannig:
„Að tveim árum liðn-
um dreymdi faraó að
hann stæði við Níl og
að upp úr ánni kæmu
sjö fallegar og vel
aldar kýr sem fóru að bíta sef-
gresið. Á eftir þeim komu sjö aðrar
kýr upp úr ánni, ljótar og horaðar.
Þær staðnæmdust hjá hinum kún-
um á árbakkanum. Síðan átu ljótu
og horuðu kýrnar upp sjö fallegu og
vel öldu kýrnar. Þá vaknaði faraó.
Hann sofnaði aftur og dreymdi ann-
an draum þar sem sjö öx uxu á
einni stöng, þrýstin og væn. Á eftir
þeim spruttu sjö öx, grönn og
skrælnuð af austanvindi. Grönnu öx-
in svelgdu í sig þrýstnu og fullu öxin
sjö. Þá vaknaði faraó og varð ljóst
að þetta hafði verið draumur.“
Nú er svo komið að hagkerfið
Ísland stendur á nokkrum tíma-
mótum. Nokkur góðæri hafa geng-
ið yfir, sennilega lengra tímabil en
sjö ár í draumi faraós. Það er
nokkur munur á nú og þá hvernig
tekist er á við hagsveiflur.
Tveir armar ríkisvaldsins taka á
hagsveiflum. Stundum er það svo
að hagsveiflur magnast vegna að-
gerða ríkisvaldsins. Fjárveitinga-
valdið með fjármálaráðherra sem
málsvara og seðlabanki með sinn
bankastjóra geta verið mjög gagn-
leg til að leysa úr hagsveiflu, sér-
staklega ef báðir toga í sömu átt.
John Maynard Keynes fjallaði um
hlutverk ríkisvaldsins í hag-
sveiflum. Meðal tækja
í vopnabúri ríkisins til
að takast á við hag-
stjórn er að auka
ríkisútgjöld á sam-
dráttartímum þótt það
leiði til hallarekstrar
ríkissjóðs. Stundum
kann að haga svo til
að aðeins sé gengið á
fyrningar fyrri góð-
ærisára þar sem hag-
stjórn hefur verið með
ábyrgum hætti.
Misheppnuðustu
hagstjórnaraðgerðir á
síðustu öld voru sennilega grjót-
vinna og einangrunarstefna. Lög
um bann á innflutningi á óþarfa og
áfengisbann eru til vitnis um það.
Ráðamenn dóu úr afleiðingum of-
drykkju á bannárunum.
Einangrunarstefna hélt Íslend-
ingum lengur í kreppu en öðrum
þjóðum. Frjáls viðskipti hafa verið
grundvöllur efnahagslegra fram-
fara síðustu 30 ár.
Markmið seðlabanka
Nokkuð víst má telja að það
verður vond hagstjórn ef seðla-
banki fer í það að tryggja fulla at-
vinnu eða auka nýtingu annarra
framleiðsluþátta. Seðlabankar eiga
nóg með stöðugt verðlag og að
tryggja fjármálastöðugleika.
Markmið um stöðugt gengi auk
stöðugs verðlags með vaxtamun
við útlönd gefur tækifæri til
áhættulausra vaxtamunaviðskipta.
Markmið ríkissjóðs
Ríkissjóður hefur það markmið
að tryggja velferð þegnanna. Leið-
ir að því markmiði eru deiluefni
stjórnmála. Fyrir utan rekstur
ríkisvaldsins, Alþingis og dóm-
stóla, leggjast kröfur á ríkisvaldið
um að veita þjónustu, eins og
heilbrigðisþjónustu, byggja innviði
og að tryggja þegnum lágmarkslíf-
eyri.
Hlutverk ríkisvaldsins er og
verður að tryggja velferð þeirra
sem minnst mega sín. Löggjafar-
valdið leggur einnig skyldur á
landsmenn að tryggja velferð sína
eftir að starfsævi lýkur með aðild
að lífeyrissjóðum.
Nokkrir þessara liða geta aldrei
verið sveiflukenndir, svo sem eins
og heilbrigðisþjónusta og rekstur
dómstóla. Á móti getur uppbygg-
ing vega og annarra samgöngu-
mannvirkja verið sveiflukennd. Þá
liði má nota til sveiflujöfnunar og
takast þannig á við drauma faraós.
Fjármagn í hagsveiflu
Margt er skrýtið við kýrnar.
Þannig er að menjar Íbúðalána-
sjóðs búa við gnótt fjár sem eng-
inn vill taka að láni en Íbúðalána-
sjóður getur ekki greitt af sínum
lánum fyrr en á gjalddaga.
Þessi gnótt er í innlánum í fjár-
málastofnunum á lágum vöxtum en
lán sem Íbúðalánasjóður hefur
tekið eru á háum vöxtum. Þessi
vaxtamunur fellur á íslenska ríkið
í fyllingu tímans.
Eins og nú stendur á er það at-
hugunar virði að ríkissjóður taki
þessa gnótt fjár yfir og noti til
arðbærra innviðaframkvæmda.
Innviðaframkvæmdir standa ekki
og falla með sölu banka.
Ríkissjóður er nú þegar með
þessa skuldbindingu yfirvofandi.
Gjaldfærsla vaxta af þessari gnótt
verður með tvennum hætti;
markaðsvextir verði færðir eins og
um venjulega lántöku sé að ræða,
en það sem umfram er færist til
gjalda sem stjórnunarmistök í
Íbúðalánasjóði. Þá er ekki verið að
fela neitt.
Það er útbreiddur misskilningur
að rekstur ríkissjóðs sé alfarið
eins og rekstur fyrirtækis. Þá ber
einnig að taka tillit til þess að inn-
viðaframkvæmdir eru um margt
eins og uppbygging fastafjármuna
fyrirtækis, sem eru eignfærðir og
gjaldfærðir sem afskriftir yfir ævi-
skeið fjármunanna á mörgum
árum.
Til þess að jafna sveiflur hefur
ríkissjóður getu til að taka lán.
Það er munur á lántökum til að
standa undir rekstrarhalla og lán-
tökum til framkvæmda sem skila
ávinningi í framtíðinni.
Kostnaður og ábati
og önnur markmið
Hagsveiflujöfnun er ekki at-
vinnubótavinna í grjótinu, eins og
Ólafur Kárason, Ljósvíkingur og
skáld, starfaði við. Opinberar
framkvæmdir hafa verið metnar
með tilliti til kostnaðar og ábata.
Því miður er það svo, að sá ábati
er sjaldan verðlagður fyrir neyt-
endur. Það var þó gert við gerð
Hvalfjarðarganga. Það er einnig
gert í Flugstöð Leifs Eiríkssonar í
Keflavík. Þjónusta sem þar er innt
af hendi er verðlögð á kostnaðar-
verði auk arðsemi fyrir eiganda
flugstöðvarinnar. Arðsemi af
kostnaði við stækkun til að mæta
spám um aukinn farþegafjölda er
vel reiknanleg.
Það er erfiðara að meta ábata af
því að fækka einbreiðum brúm á
þjóðvegi 1 en þann ábata sem er
af styttingu þjóðvegar 1 um Hval-
fjörð með göngunum.
Það liggja verðmæti í láns-
trausti. Þau verðmæti má nýta að
gagni í samdrætti. Vandamálið er
það að óreiðumenn í stjórnmálum
telja að það beri að nota láns-
traustið í góðmennskuköstum.
Góðverk eru sjaldan til ábata.
Mistök í hagstjórn
Það er auðvelt að vera vitur eft-
ir á þegar allar upplýsingar liggja
fyrir. Sennilega voru það mistök
að fresta framkvæmdum við nýjan
Landspítala árið 2008. Sennilega á
það sama við um Hús íslensk-
unnar.
Á þeim tíma trúðu allir því að
allt væri að fara veg allrar ver-
aldar því enginn vissi hvernig átti
að leysa upp þrotabú hinna föllnu
banka.
Af þrotabúunum stafaði yfirvof-
andi greiðslujafnaðarvandi. Á móti
voru greiðslur úr Atvinnuleysis-
tryggingasjóði. Þær voru beint í
hafið.
Framkvæmdir við Landspítala
eru í fyrstu aðallega innlendur
kostnaður. Dýr tækjabúnaður fell-
ur til á síðari hluta framkvæmda-
tímans og kemur fram í greiðslu-
jöfnuði. Sennilega á svipað við um
Hús íslenskunnar.
Tillögur að framkvæmdum og
mat á þeim eiga að vera til í vörslu
stjórnarráðsins og tiltækar á
hverjum tíma.
Kemur Keynes að gagni?
Það er hagstjórn þegar aldrei
kemur neitt á óvart. Það kann að
vera að Keynes komi að gagni
þegar horft er til opinberra fram-
kvæmda til að takast á við hugsan-
legan samdrátt.
Eftir Vilhjálm
Bjarnason »Misheppnuðustu
hagstjórnaraðgerðir
á síðustu öld voru senni-
lega grjótvinna og ein-
angrunarstefna.
Vilhjálmur
Bjarnason
Höfundur var alþingismaður.
Er gagn að Keynes í samtímanum?
Hin stafræna um-
breyting, sem mætti
allt eins kalla hina staf-
rænu byltingu, er án
vafa eitt mikilvægasta
verkefni sem íslenskt
samfélag stendur nú
frammi fyrir. Hér er
um að ræða umbreyt-
ingu sem hafa mun
áhrif á allt samfélagið,
heimili jafnt sem fyrir-
tæki. Áhrifin sem af þessu verða inn-
an atvinnulífsins skapa gríðarleg
tækifæri, en leiða jafnframt til harðr-
ar samkeppni sem fyrirtækin, bæði
stór og smá, verða einfaldlega að
taka þátt í. Hin mikla umbreyting
sem hér um ræðir hefur í för með sér
hraðari og meiri breytingar í rekstri
fyrirtækja en áður hafa þekkst. Þar
er engin atvinnugrein undanskilin.
Samkeppni milli fyrirtækja verður
fyrst og fremst alþjóðleg, þar sem
landamæri í hefðbundnum skilningi
þess orðs hverfa.
Sterkar vísbendingar eru um að ís-
lensk fyrirtæki séu þegar farin að
dragast aftur úr þeim þjóðum sem við
berum okkur oftast saman við, þegar
kemur að innleiðingu á stafrænni
tækni. Frændþjóðir okkar á Norður-
löndum hafa þegar tekið afgerandi
skref í þessum efnum. Þar hafa
stjórnvöld jafnt sem atvinnulíf gert
sér grein fyrir að slíkar aðgerðir séu
beinlínis nauðsynlegar til að tryggja
stöðu einstakra ríkja í þeirri sam-
keppni sem verður sífellt alþjóðlegri.
Íslensk stjórnvöld hafa enn ekki
mótað sér stefnu í stafrænum málum
fyrir íslenskt atvinnulíf eða íslenskt
samfélag í heild sinni. Að mati Sam-
taka verslunar og þjónustu er aðkall-
andi að þar verði breyting
á. Þörf er á skjótum, öfl-
ugum og markvissum að-
gerðum til að efla stafræna
færni í íslensku atvinnulífi,
eigi Ísland að komast hjá
því að dragast aftur úr
helstu samanburðar-
löndum. Þar eru breyt-
ingar á menntakerfinu for-
gangsmál. Framtíðar-
hagsmunir þeirra sem
munu byggja þetta land
eru í húfi.
Samtök verslunar og
þjónustu hafa nú lagt fyrir iðnaðar-
og nýsköpunarráðherra tillögur sínar
um aðgerðir sem stutt geta íslenskt
atvinnulíf til að geta sem best nýtt
stafræna þróun sér til framdráttar og
til aukinnar samkeppnishæfni. Tillög-
urnar taka mjög mið af því sem gert
hefur verið í þessum málum í ná-
grannalöndum okkar, ekki síst Dan-
mörku. Þar í landi hefur verið sett á
laggirnar samstarfsvettvangur at-
vinnulífs, háskólasamfélags og stjórn-
valda um hvernig styrkja megi at-
vinnulíf og þar með vinnumarkað,
vegna þeirra miklu breytinga sem
stafræn þróun leiðir af sér.
Nú verðum við Íslendingar einfald-
lega að bretta upp ermar. Samtök
verslunar og þjónustu eru eindregið
þeirrar skoðunar að öflugt samstarf
stjórnvalda, atvinnulífs og mennta-
stofnana sé lykillinn að farsælli leið
okkar til móts við hina stafrænu
framtíð.
Hin stafræna
umbreyting
Eftir Jón Ólaf
Halldórsson
Jón Ólafur Halldórsson
»Nú verðum við Íslend-
ingar einfaldlega að
bretta upp ermar.
Höfundur er formaður Samtaka
verslunar og þjónustu.