Morgunblaðið - 23.04.2020, Qupperneq 40

Það má þykja að bera í bakkafullan
lækinn á dögum Covid-19-faraldurs
að fjalla um mannskæða farsótt sem
lagði fjórðung þjóðarinnar í valinn í
upphafi 18. aldar.1) En það kann að
vera áhugavert fyrir marga að heyra
af þessum faraldri sem var miklu
verri en sá sem við glímum við nú. Þá
voru aðstæður allt aðrar og annað
þekkingarstig. Þá voru ekki fag-
menntaðir læknar og hjúkrunarfræð-
ingar, enginn landlæknir, engin
sjúkrahús, engar almannavarnir,
engin véltækni, hvað þá tölvu- og
miðlunartækni okkar daga.
Bólusótt (á ensku smallpox) var af-
ar mannskæður sjúkdómur á fyrri
öldum og hefur lagt hundruð milljóna
manna í gröfina. Sjúkdóminn
orsakaði veira sem kölluð hefur verið
variola. Af henni voru tvö afbrigði;
variola major og var-
iola minor. Variola
major var skæðara af-
brigðið sem olli dánar-
tíðni milli 25 og 30% og
jafnvel hærri. Bólusótt
smitaðist loftveg milli
fólks en gat einnig
smitast með klæðum
sem bólusjúkir höfðu
notað. Eftir smit liðu
10-14 dagar þar til sá
smitaði fékk háan hita
og í kjölfarið höfuðverk
og síðar bóluútbrot
víða um líkamann.
Fólk gat dáið örfáum
dögum eftir að einkennin komu fram
en stundum dó fólk eftir tvær til þrjár
vikur. Þeir sem lifðu sjúkdóminn af
fengu jafnan ör eftir bólurnar, sumir
misstu sjón. Flestir þeirra sem lifðu
sjúkdóminn urðu ónæmir fyrir lífstíð
(Elín H., 11, 27. Jón Steff., s. 307).
Stórabóla líklega versti
bólufaraldurinn
Hér á landi var bólusótt ekki land-
læg. Hún barst með skipum frá meg-
inlandi Evrópu og geisaði hér í tvö til
þrjú ár með mismiklum afleiðingum í
hvert sinn og dó svo út þegar hún
náði ekki að smita fleiri (hinum smit-
næmu fækkaði). Bólusótt hefur lík-
lega borist hingað um það bil 20 sinn-
um á tímabilinu 1240-1840. Sá far-
aldur sem best er þekktur og valdið
hefur mestum skaða, eftir því sem
heimildir greina, er kallaður stóra-
bóla og gekk hér á landi með hræði-
legum afleiðingum árin 1707 og 1708
en lauk fyrst endanlega 1711.
Um stórubólu 1707-1709 eru til
meiri og betri heimildir en um aðra
bólufaraldra hérlendis vegna þess að
yfirvöld létu skrá mannfallið. Sumt af
þessum upplýsingum rataði inn í ann-
ála og margvíslegar frásagnir er að
finna í samtímaskjölum embættis-
manna, þó hefur ýmislegt glatast. Þá
vill svo til að tekið var heildarmanntal
hér á landi árið 1703 (það fyrsta í
heimi) þannig að auðvelt er að meta
mannfallið með samanburði við fólks-
fjöldatölur manntalsins og þar með
reikna út dánarhlutfallið í bólunni.
Fámennt og frumstætt
bændasamfélag um 1700
Samkvæmt manntalinu 1703 voru
landsmenn um 50.000. Samfélagið var
dæmigert landbúnaðarsamfélag þar
sem hvert býli var heimili og vinnu-
staður. Heimili voru um 8.000 og
bjuggu að meðaltali 6,5 manns á
heimili. Eiginlegt þéttbýli var ekki til
en fiskipláss voru þó vísir að því. Þau
fjölmennustu voru á Snæfellsnesi og
á Reykjanesi. Hér var því fámennt og
dreifbýlt bændasamfélag sem byggð-
ist á sjálfsþurftarbúskap. Flestir
bændur voru leiguliðar sem leigðu
jörðina með kvikfé (leigukúgildi).
Engin samskipti við útlönd
á veturna
Á þessum tíma voru samgöngur
milli Íslands og annarra landa aðal-
lega við Danmörku. Ísland var hluti
Danaveldis og einungis danskir kaup-
menn höfðu rétt til verslunar á Ís-
landi (einokunarverslunin). Höfuð-
borgin Kaupmannahöfn var miðstöð
stjórnsýslu og verslunar. Siglingum
milli Íslands og Danmerkur var
þannig háttað að lagt var upp frá
Kaupmannhöfn snemma sumars með
fullhlaðin skip af varningi til þess að
selja á Íslandi. Skip sigldu svo aftur
til Danmerkur að hausti með íslenska
vöru, farþega og póst. Með þessum
skipaferðum fóru bréf á milli yfir-
stjórnar landsins í Höfn og embættis-
manna hér á landi. Á veturna var Ís-
land því sambandslaust við yfirstjórn
landsins. Hin innlenda embættis-
mannastétt varð þá að standa á eigin
fótum.
Smit barst með fötum
sumarið 1707
Í byrjun júní árið 1707 kastaði
verslunarskip frá Kaupmannahöfn
akkerum á legunni við Eyrarbakka.
Eyrarbakki var eini verslunarstað-
urinn í stærsta verslunarumdæmi
landsins, Árnes-, Rangárvalla- og
Vestur-Skaftafellssýslu. Á því svæði
bjuggu rúmlega 11.000 manns af
þeim 50.000 sem í landinu voru.
Kauptíð, sá tími sem fólk keypti
nauðsynjavöru í verslunum einok-
unarkaupmanna, var sumarið. Á
veturna voru verslanir lokaðar. Öll
heimili áttu erindi a.m.k. einu sinni í
kaupstað. Það var því mikið um
mannaferðir á Eyrabakka sumarið
1707.
Með skipinu kom farangur Gísla
nokkurs Bjarnasonar frá Ási í Holt-
um á Rangárvöllum. Gísli forðaði sér
heimleiðis undan bólusótt sem var í
Kaupmannahöfn en dó úr sóttinni á
leiðinni og var grafinn í Noregi.
Farangur hans var sendur áfram til
Íslands og með honum barst bólan
hingað. (Ann. II, 368. Jón Steff., 298.)
Flestallir smitnæmir 1707
Bólusótt barst til landsins um það
bil fjórum til fimm sinnum á öld. Þeg-
ar bólusótt kom upp hér árin 1670-
1672 höfðu liðið 12 ár (1655-58) frá því
að hún var hér síðast. Vegna þess hve
skammt var liðið frá síðasta faraldri
hafa margir verið ónæmir. Þá náði
sóttin 1670-1672 ekki um allt land
(Ann. III, 535). Fáir smituðust og fáir
dóu. Það er því auðskilið hvers vegna
sá faraldur fékk nafnið litlabóla (Jón
Steff., 290-291). Þeim mun lengra sem
leið milli bólufaraldra þeim mun fjöl-
mennari var hinn næmi hluti þjóð-
arinnar, þ.e. þeir sem fæddust milli
faraldra. Samkvæmt manntalinu 1703
voru um 63% þjóðarinnar fædd á
þeim 35-37 árum sem liðin voru frá
bólunni 1670-1672. Þeim smitnæmu
fjölgar svo með þeim fjórum árgöng-
um sem fæðast eftir manntal fram að
bólu. Auk þess voru margir sem ekki
sýktust í litlubólu og gátu því verið
næmir. Að teknu tilliti til alls þessa er
það leikmanns niðurstaða að líklega
hafi um 75-80% þjóðarinnar verið
næm fyrir bólusótt árið 1707. Ónæmi
var einkum hjá eldri hluta þjóðar-
innar og því varð yngri hlutinn, sá
sem var vinnufær, helst fyrir barðinu
á bólunni.
Hröð útbreiðsla
Sagt er að systir Gísla hafi tekið föt
hans úr kistu hans og smitast þá af
bólunni. Líklegt er að bólan hafi strax
skotið sér niður á Eyrarbakka, að
kistan hafi t.d. verið bæði opnuð þar
og í Holtunum heima hjá foreldrum
Gísla. Páll Vídalín lögmaður, sam-
tímamaður þessara atburða, segir í
annál sínum: „Segja svo menn, að
dóttir Bjarna hafi fyrst upplokið
klæðakistunni, og strax þá sjúk orðið
og lagzt í sæng í bólusótt. Það er víst,
að strax sem kistan var upplokin, kom
bólusóttin í landið, geysilega sterk, og
dreifðist þegar í allar áttir strax um
alþing, og dó fólk hrönnum niður,
fyrst á Eyrarbakka og um Árness og
Rangárþing alt. Þar var bólan mann-
skæðust.“ (Ann. I, s. 708.)
Fjölmennir og fjölsóttir staðir eru
kjörlendi smitsjúkdóma. Það auðveld-
aði útbreiðslu bólunnar að hún barst
hingað að sumri til þegar umferð fólks
um landið var mikil (m.a. verslunar-
ferðir) og stærsta samkoma landsins
haldin, þ.e. alþingi á Þingvöllum. Árið
1707 starfaði þingið frá 8. til 23. júlí. Til
alþingis kom fólk úr öllum landshorn-
um. Þar voru flestir veraldlegir og
andlegir embættismenn landsins og
þeirra föruneyti (svo sem sýslumenn,
lögréttumenn, lögmennirnir tveir,
biskupar og prestar). Frá samkom-
unni á alþingi barst sóttin um allt land.
Meginhluti lands
á sex mánuðum
Frá byrjun júnímánaðar til loka árs
breiddist bólan um mestallt land frá
Eyrarbakka og nærliggjandi byggð-
um sem sýktust fyrst. Á Suðurnesjum
komu fyrstu bólutilvikin upp síðla í
júlí og var bólan þar fram í desem-
ber. Á sama tíma barst sóttin vestur
til Snæfellsness, í Dali og um mest-
alla Vestfirði og um Norðurland. Í
desember, á sex mánuðum, hafði ból-
an sem sagt breiðst út um mestallt
land og komin að Austurlandi. Á
þessu svæði bjó mikill meiri hluti
landsmanna eða um 46.000 manns.
Ljóst er að mesta mannfallið og
mestu hörmungarnar áttu sér stað á
þessu tímabili. Frá ágústmánuði og
fram að jólum var allt meira og
minna í kaldakoli.
Árið eftir, 1708, fór bólan um
austurhluta landsins, en ekki af eins
miklum krafti og fyrr. Kom úr suðri
yfir Lónsheiði og frá Þingeyjar-
sýslum í norðri. Árið 1709 gekk hún í
nokkrum afskekktum byggðum. Af-
mörkuð tilvik eru um bólutilfelli á
Norðurlandi 1710 og 1711.
Sjúkdómurinn og áhrif hans
Hvernig var þessi sótt? Hvernig
bitnaði hún á fólki? Um það bera orð
þeirra sem lifðu tímana órækast
vitni. Lýsing Fitjaannáls er nokkuð
glögg og segir m.a.:
Stórabóla 1707-1709
Eftir Eirík G. Guðmundsson
» Það er áhugavert
að kynnast áhyggj-
um fólks sem upplifði
sjúkdómsálagið sem var
þegar bólusóttin geisaði
með sem mestum krafti
og sá að þeir veiku fengu
ekki þá aðhlynningu sem
þeir hefðu þurft.
Heimild: Ministerialbók Möðruvallaklausturs 1694–1784.
Heimild: Ministerialbók Möðruvallaklausturs 1694–1784.
Heimild: Ministerialbók Möðruvallaklausturs 1694–1784.
Eiríkur G.
Guðmundsson
40 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. APRÍL 2020