Morgunblaðið - 23.04.2020, Side 41

„Og svo sterk var þessi bólusótt,
að hana fengu og jafnvel dóu úr
henni sumir, sem voru á sextugs- og
sjötugsaldri og hana höfðu áður
fengið svo mikla, að mjög voru bólu-
grafnir í andliti. Þó helzt dó úr henni
fimmtugt fólk og yngra … og víðast
hið efnilegasta til vitsmuna og karl-
mennsku, og mannvænlegasta fólkið,
hvort það var ungt eður gamalt, eins
og blómi eður kjarni landsins væri
útvalinn; andkramað og burðalítið
lifði af. Þungaðar konur dóu flest-
allar og allir þeir, sem fengu þá blá-
svörtu bletti, er henni fylgdu.“ (Ann.
II, 369-370.)
Jón Ólafsson höfundur Gríms-
staðaannáls skrifar: „Sumir fengu
svarta bletti og dóu þeir allir; aðrir
urðu alteknir á augabragði, og lágu
þeir þrjú eða fjögur dægur og deyðu
síðan; fæstir lágu meira en hálfa
þriðju viku, sem dóu.“ (Ann. III,
535.)
Látum eitt fórnarlambið hafa orð-
ið. Bjarni Pétursson sýslumaður á
Skarði á Skarðsströnd og eiginkona
hans sýktust. Bjarni lýsti reynslu
sinni í bréfi til Árna Magnússonar
um miðjan október 1707. „… hér á
heimili dóu alls 12 manneskjur. Ég
hélt við rúmið vel í 3 vikur, Elín mín
var mjög þvinguð af bólu þessari og
síðan til fallandi bólgu í höfðinu, alls í
7 vikur vel sem hún ei klæddist, ann-
ars er nú lof Guði, nokkur bati þar á
kominn, þó hefur hún enn nú ekki
sjón fengið nema á öðru auga.“ (AM
pb, 359.) Á Gröf á Höfðaströnd var
mannmargt heimili árið 1703 eða 25
manns. Þar létust 10 heimilismenn.
(Ann. I, 484.)
Hjúkrunarleysi
Heimildir eru næsta þögular um
hvernig hlúð var að þeim veiku.
Þrátt fyrir skort á nútímalækningum
var til þekking og ráð við ýmsum
sjúkdómum eða sjúkdóms-
einkennum. Vissa aðhlynningu hafa
þeir sjúku auðvitað fengið, ef tök
voru á. Það er áhugavert að kynnast
áhyggjum fólks sem upplifði sjúk-
dómsálagið sem var þegar bólusóttin
geisaði með sem mestum krafti og sá
að þeir veiku fengu ekki þá aðhlynn-
ingu sem þeir hefðu þurft. Í Fitja-
annál er þessi frásögn: „Meðan
strangasta sóttaráhlaupið yfirstóð
hér sunnanlands varð því sjúka og
framliðna fólki víða ekki svo þjónað,
sem við þurfti; var og haldið, að í sjó-
plássum hefði sumt dáið af aðbún-
aðar- og hjúkrunarleysi; gáfust og
dæmi, það í sumum afbýlum var flest
allt fólk andvana, nema einhver ör-
vasa karl, kerling eður ungbarn, sem
ekkert lið gat veitt, þá til var komið
af öðrum bæjum.“ (Ann. II, 369.)
Páll Vídalín lögmaður skrifaði á
sömu nótum í annál sínum: „Þá var
svo margur maður bólusjúkur í Snæ-
fellssýslu að þeir heilbrigðu unnust
ekki til að þjóna þeim sjúku, og ætla
ég það víst, að fyrir þjónustuleysi
muni margur dáið hafa, sem ella
hefði kunnað að lifa.“ (Ann. I, 715.)
Páll og kona hans Hildur Arn-
grímsdóttir frá Mel voru mektarfólk
og vel að sér og hefur heimilisbragur
í Víðidalstungu dregið dám af því. Í
október þegar Páll kom heim til sín
lágu þar 13 bólusjúklingar og hafði
þá einn látist. Einungis einn dó þar
(Ann. I, 717). Þar voru 19 í heimili ár-
ið 1703 og meirihlutinn fæddur eftir
1672. Verður að telja afar líklegt að
góð hjúkrun hafi þar skipt miklu
máli.
Talning hinna dauðu
Einhvern tíma á vetrarmánuðum
1708 (mars-apríl) tóku íslensk yfir-
völd ákvörðun um að láta telja og
skrá þá sem dóu í bólunni, skipt eftir
kyni. Biskupar fólu próföstum að
biðja presta að skrá látna með þess-
um hætti. Ekki var um að ræða
skráningu einstaklinga með nafni
heldur fjölda þeirra sem létust í ból-
unni, karla og konur, aðgreint frá
þeim sem létust af öðrum orsökum.
Jafnframt báðu lögmennirnir tveir
sýslumenn og hreppstjóra að skrá
með sama hætti látna í sveitarfélög-
unum. Tvöfalt kerfi. Hluti þessara
skráninga hefur varðveist og gerir
kleift að reikna út dánartíðnina í sum-
um sýslum, hreppum eða sóknum og
fyrir landið allt.
Dánartíðnin var 26%
Samtímaheimildir eru afdráttar-
lausar um að milli 13 og 14 þúsund Ís-
lendingar hafi dáið úr bólunni. Út frá
tölulegum upplýsingum í heimild-
unum má reikna að dánartíðnin á
landinu í heild var 26,2% að meðaltali.
Fjölda látinna í heild má því reikna út
frá því hlutfalli af þeim 50.000 íbúum
sem í landinu voru 1703. Það gefur
okkur að 13.500 manns hafa fallið í
valinn. Talsverður munur var á
mannfalli milli einstakra svæða eða
landshluta. Í Grímsey dóu 38% og er
það hæsta dánartíðnin. Í Snæfells-
nes- og Hnappadalssýslum létust
33% íbúa en í Skagafjarðarsýslu var
hlutfallið 20%, svo dæmi séu tekin.
Til að setja þessar tölur í okkar
samhengi má nefna að fjórðungur
þjóðarinnar í dag er um 91.000
manns. Það má nærri geta að íslenskt
samfélag lamaðist meðan á þessu
gekk.
Sóttartími
Sumar heimildir greina frá hversu
lengi sóttin varaði í tilteknum sókn-
um eða sveitum. Til dæmis greinir
Setbergsannáll frá gangi bólunnar í
Gullbringu- og Kjósarsýslu. Að með-
altali tók það sóttina um þrjá mánuði
að ljúka sér af. Í Bessastaða- og
Garðasókn var hún í 88 daga, 96 daga
í Seltjarnarnessóknum (höfuðborgar-
svæðið), 127 daga í Mosfellssóknum
og í Kjósarsóknum 67 daga svo dæmi
séu tekin (Ann. IV, 197-198). Dæmi
eru um mun styttri sóttartíma. Á
fimm vikum gekk sóttin um Grímsey
og lagði alls 33 eyjaskeggja í gröfina
(Ann. I, 490). Hér er dánartíðnin
38%. Sú hæsta sem var í einu byggð-
arlagi sem áður greinir. Hér móta að-
stæður örugglega að sóttin gekk
hratt og skelfilegum afleiðingum.
Fólk bjó þétt og vann náið saman við
fiskveiðar, munu nær allir hafa sýkst.
Ástandið á sóttartíma
En hvernig var umhorfs meðan
sóttin gekk yfir, hvaða afleiðingar
hafði það að fjórðungur fólks dó á
skömmum tíma? Það má ljóst vera að
annasamt var á kirkjustöðum meðan
á þessu gekk. Páll Vídalín segir:
„Enginn hlutur var jafntíður að sjá
sem líkfylgdir, kistusmíði að dauðum
mönnum, angur þeirra, er sína
misstu, þreyting og mæði þeirra lif-
enda í þjónustu hinna dauðu og dauð-
sjúku.“ (Ann. I, 715.)
Páll Vídalín skrifaði ítarlega um
bóluna í annál sínum og er þekkt frá-
sögn hans af því þegar hann og Árni
Magnússon komu til Staðastaðar á
Snæfellsnesi þegar bólan geisaði þar
sem mest. Frásögnin er í stuttu máli
þannig að þegar þeir komu til Staða-
staðar stóðu þar tvö lík. Þeir gengu til
kirkju og gerðu bæn sína. Og er þeir
stóðu upp var komið hið þriðja lík. Þá
var þeim boðið til bæjar og á meðan
kom hið fjórða lík. Inni í bænum töfðu
þeir skamma stund og er út kom
barst hið fimmta lík til kirkjunnar og
á meðan þeir stigu á bak hestum sín-
um kom hið sjötta lík. Alls varaði
heimsókn þeirra í 1,5 klst. (Ann. I,
716.) Þessi frásögn kemur heim og
saman við frásagnir annarra annála
um að margir hafi verið grafnir sama
dag í fjölmennum sóknum. Í Hest-
annál segir: „Að Kálfatjörn voru jarð-
aðir 34 á einum degi, en 19 á Ingjalds-
hóli undir Jökli.“ (Ann. II, 560.)
Ástandið í Möðruvalla-
klausturssókn
Ministerialbók (prestsþjónustu-
bók) Möðruvallaklausturssóknar í
Hörgárdal í Eyjafjarðarsýslu er sú
eina sem varðveitt er frá tímum ból-
unnar. Þar eru tilgreindar fæðingar
(skírnir), andlát (greftranir), gift-
ingar og önnur prestsverk. Vitnis-
burður hennar sýnir með sláandi
hætti áhrif stórubólu í sókninni.
Þeir sem deyja eru tilgreindir með
nafni og heimilisfangi. Dánarorsök er
ekki tilgreind en líklegast er að 75
hafi dáið úr bólusóttinni í sókninni
eða um 23% íbúa (sjá Loftur G., 146-
149). Skýringarmyndin sem birtir
fjölda látinna á ári sýnir vel hversu
gríðarlegt mannfall var í bólunni,
mannfall sem átti engan sinn líka í
áratugi þar um slóðir.
Prestsþjónustubókin tilgreinir
einnig hvenær fólk var jarðsett.
Greftranasagan frá miðjum sept-
ember fram í fyrri hluta nóvember
1707 sýnir hið gífurlega mannfall og
tíðar jarðarfarir meðan á faraldrinum
stóð. Augljóslega var líkum safnað
upp en ekki jarðsett daglega og
nokkrir eða margir jarðsungnir í
einu.
Flestir voru grafnir í einu í Möðru-
vallaklausturssókn hinn 23. október
1707, 14 manns. En alls dóu 75 úr
sjúkdóminum á tæpum tveimur mán-
uðum. Heldur fleiri karlar urðu veik-
inni að bráð eða 41 af 75 látnum. Auk
bólulátinna dóu 10 í sókninni þetta ár
af öðrum orsökum og á öðrum tíma
ársins.
Daglegt líf
Mjög víða varaði sóttin í um þrjá
mánuði. Lýsing Setbergsannáls tek-
ur saman ástandið: „Hjón mörg fóru
þá bæði í eina gröf. Þá varð margur
hjónaskilnaður. Sumir misstu öll sín
börn, þó mörg ætti, margir nær því
öll sín systkin. Þá voru eymdar og
hryggðardagar fyrir þeim, sem eftir
lifðu eða tórðu.“ (Ann. IV, 196.)
Líf allra fór auðvitað úr skorðum.
Dagleg bústörf voru vart unnin á
meðan bólusóttin geisaði og meira
eða minna allir voru sjúkir, mjaltir,
matseld, þvottar og þrif hafa setið á
hakanum. Á mörgum stöðum var
heyskapur í uppnámi. Kýr og ær í
haga gengu um ómjólkaðar, svo að á
mörgum stöðum vesluðust þær upp,
geltust og jafnvel dóu vegna þess að
enginn var til að mjólka þær (Ann. I,
708). Ýmsar aðrar samfélagslegar af-
leiðingar fylgdu mannfallinu.
Eyðijarðir og lækkun afgjalda
Flestar bújarðir voru leigujarðir í
eign konungs og stóreignamanna og
flestir bændir því leiguliðar. Mann-
fallið þýddi í raun minni eftirspurn
eftir bújörðum og fóru margar jarðir
í eyði og leigugjald lækkaði mikið. Til
þess að halda í leiguliða, eða fá til sín
nýja, lækkuðu jarðeigendur leigu-
gjald fyrir bújarðir og kvikfé og
fækkuðu leigukúgildum (Ann. II,
373). Um 10% jarða fóru í eyði og
leiguafgjöld munu hafa lækkað um
40% á þeim jörðum sem heimildir eru
um (Elín H., 73, 87).
Laun hækkuðu
Mikil fólksskortur leiddi einnig til
þess að kaupgjald hækkaði vegna
meiri eftirspurnar eftir vinnufólki. Til
þess að geta rekið bú sín þurftu
bændur vinnufólk og það nýtti vinnu-
fólk sér. Fitjaannáll segir svo:
„Yngisfólk, sem eptir lifði og jafnvel
letingjar, er ekki fengu áður vistir,
vildu ekki ljást til þjónustu, nema fyr-
ir tvöfalt eður þrefalt verkakaup, með
ýmsum skilmálum þar fyrir utan.“
(Ann. II, 372.)
Giftingar margar
og barneignir
Giftingum fjölgaði og sömuleiðis
barneignum. Hér má segja að eins
dauði var annars brauð. Skyndilega
sköpuðust fleiri tækifæri til að ná sér
í maka en fólk átti að venjast og það
leiddi auðvitað til aukinna barneigna.
Svo aftur sé vitnað til Fitjaannáls
segir höfundur hans „… giftingar
margar, sumar óefnilegar, barneignir
víða“ (Ann. II, 373).
Í Möðruvallaklausturssókn var að
meðaltali 2,1 gifting á ári áratuginn
fyrir bólu. En strax árið 1708 voru
þær 14. Hjónabandsmarkaðurinn
opnaðist sem sagt skyndilega þegar
hjón misstu maka sinn og vildu og
þurftu að finna sér nýjan. Þá var
einnig tækifæri fyrir ungt fólk að
stofna heimili þegar jarðir losnuðu úr
ábúð eða fóru í eyði. Tuttugu og átta
manns nýttu sér þessar aðstæður í
sókninni strax árið eftir að bólan
gekk í sókninni. Eðlilega fjölgaði fæð-
ingum í kjölfarið. Það birti sem sagt
aftur til í lífi fólks með betri tíð og
blóm í haga.
Bólusótt útrýmt
Á árabilinu 1958-1977 stóð Al-
þjóðaheilbrigðismálastofnunin
(World Health Organization) fyrir
herferð til útrýmingar bólusóttinni á
heimsvísu. Það tókst. Síðasta tilvik
um bólu var í Sómalíu 1977. Því var
svo lýst yfir í desember 1979 að búið
væri að útrýma bólusóttinni úr heim-
inum. Þetta sýnir hvernig samstaða
þjóða og máttur vísinda geta ráðið úr-
slitum í baráttunni við mannskæða
sjúkdóma. Vonandi tekst alþjóða-
samfélaginu að finna mótefni gegn
kórúnuveirunni sem veldur Covid-19-
sjúkdóminum er nú herjar á mann-
kynið.
1) Þessi grein er byggð á cand.mag-ritgerð
höfundar við Hafnarháskóla 2009. Vísast al-
mennt til hennar. Höfundur vinnur að bók um
stórubólu.
Helstu heimildir:
Óprentaðar:
Eiríkur G. Guðmundsson, Den store
koppeepidemi i Island 1707-1709, forløb og
virke. Ritgerð til cand. mag.-prófs við
Hafnarháskóla. Kbh 2009.
Þjóðskjalasafn Íslands (ÞÍ). Skjalasafn
presta. BA 1. Ministerialbók Möðruvalla-
klausturs 1694-1784.
Vefir:
https://www.who.int/csr/disease/smallpox/en/
(apríl 2020).
https://en.wikipedia.org/wiki/Smallpox (apríl
2020).
Prentaðar:
Ann.: Annálar 1400-1800. I-IV. Hið íslenska
bókmenntafélag. Reykjavík 1922-1948.
AM pb: Arne Magnussons private brevveks-
ling. Útg. Kr. Kålund. København og Kristi-
ania 1920.
Elín H: Elín Hirst: „Í eyði síðan fólkið útdó í
bólunni.“ Áhrif stórubólu á búsetu og efna-
hag. Ritgerð til MA-prófs við Háskóla Ís-
lands. Reykjavík 2005.
Hagskýrslur Íslands II, 21. Manntalið 1703.
Reykjavík 1960.
Jón Steff.: Jón Steffensen, „Bólusótt á
Íslandi“. Menning og meinsemdir. Ritgerða-
safn um mótunarsögu íslenskrar þjóðar og
baráttu hennar við hungur og sóttir. Reykja-
vík 1975. 275-319.
Loftur G.: Loftur Guttormsson, „Mannfall í
stórubólu. Rannsókn á sóttarferlinum í
Möðruvallaprestakalli“. Saga XLVI 2008.
141-157.
Manntal á Íslandi árið 1703. Tekið að til-
hlutun Árna Magnússonar og Páls Vídalín.
Reykjavík 1924-1947.
Höfundur er sagnfræðingur og
fyrrverandi þjóðskjalavörður.
Útbrot Bólusótt (e. small pox) var afar mannskæður sjúkdómur.
UMRÆÐAN 41
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. APRÍL 2020
www.danco.is
Heildsöludreifing
Fyrirtæki og verslanir
Sumarleikföng í úrvali
45cm boltar
Flo
tra
arBolt
Kútar
Vatnsbyssur
oo oo
ttir á
Y H
Fötur
Kynntu þér málið og pantaðu
á vefverslun okkar www.danco.is
Sápukúlur