Dagblaðið Vísir - DV - 06.11.2020, Blaðsíða 17

Í dag er Ólína í óskastöðu og ræður verkefnum sínum sjálf. MYND/GVA
Titill bókarinnar er sérlega við-
eigandi fyrir umfjöllunarefnið.
Ólína varð
samvisku
sinnar vegna
að skrifa
bókina um
skuggabaldra
samfélagsins.
MYND/AÐSEND
EYJAN 17DV 6. NÓBEMBER 2020
„Einu sinni hef ég snúið
mér til kærunefndar jafn-
réttismála þar sem ég fékk
úrskurð mér í vil eftir ráðn-
ingu þjóðgarðsvarðar á Þing-
völlum haustið 2018. Í tveim-
ur málum hef ég snúið mér til
umboðsmanns Alþingis.“
Ólína segir að til að spyrna
á móti þessum veruleika –
spillingu og frændhygli – við
veitingu opinberra starfa
þurfi slík brot að hafa raun-
verulegar afleiðingar fyrir þá
sem þau fremja.
„Góðar verklagsreglur og
stjórnsýsluhættir – sé þeim
fylgt og þær virtar – eru auð-
vitað grundvallaratriði. En
hér þarf fleira að koma til. Á
Íslandi hafa stjórnsýslubrot
og brot á jafnréttislögum í
ráðningarmálum engar af-
leiðingar fyrir þann sem
brotið fremur, ólíkt því sem
gildir um önnur lögbrot. Það
eru til dæmis engin viður-
lög við því að brjóta á fólki í
ráðningarmáli – enginn sem
ber raunverulega ábyrgð
eða borgar sekt, enginn sem
þarf að segja af sér. Ég held
líka að það þurfi með lögum
að vernda bæði fjölmiðla og
fræðasamfélag fyrir áhrifa-
sókn og ásælni hagsmuna-
afla, svo að þau geti sinnt
því lýðræðishlutverki sínu að
fjalla opið um mál sem hafa
áhrif á samfélag okkar.
Veikburða verkfæri
Þau úrræði sem Ólína hefur
sjálf nýtt sér segir hún að
séu afar takmörkuð og komi í
reynd ekki í veg fyrir að hið
opinbera virði gildandi reglur
að vettugi þegar störf eru
veitt. Bæði úrskurðarnefnd
jafnréttismála og umboðs-
maður Alþingis láti aðeins til
sín taka þegar grunur leikur á
að tilteknar reglur hafi þegar
verið brotnar en sönnunar-
byrðin sé oft erfið.
„Kærurétturinn er eftir-
á-viðbragð og þess vegna
veikburða verkfæri til þess
að veita ráðningarvaldinu að-
hald. Hin brotlega ráðning
stendur eftir sem áður, óháð
niðurstöðum kærunefndar,
umboðsmanns eða dómstóla.
Réttast væri að ógilda hinn
ólöglega verknað og dæma
fólki starf sem haft hefur
verið af því með lagabroti.
Það væri alvöru aðhald. Stofn-
anir sem brjóta jafnréttis- eða
stjórnsýslulög ættu skýlaust
að greiða sekt í ríkissjóð eða
axla ábyrgð með einhverjum
hætti – en það gera þær ekki í
dag. Stjórnsýslureglurnar og
löggjöfin verða að vera þannig
úr garði gerðar að þær fyrir-
byggi lögbrot í stað þess að
vera leiktjöld til að hylma yfir
fyrirgreiðslu og klíkuráðning-
ar þegar svo ber undir.“
Pólitísk innræktun
Í bókinni talar Ólína meðal
annars um faglega og póli-
tíska „innræktun“ sem hún
nefnir svo.
„Einsleitni og innræktun
nefni ég sérstaklega vegna
smæðar samfélagsins. Í skóla-
kerfinu eru menn „aldir upp“
ef svo má segja af sárafáum
kennurum í tiltölulega fá-
mennum deildum, til dæmis
lagadeildinni. Síðan fara þeir
inn í embættismannakerfið,
dómstólana og pólitíkina – já,
og út í atvinnulífið því for-
kólfarnir þar eru nátengdir
valdaflokkunum tveimur,
Sjálfstæðisflokki og Fram-
sóknarflokki. Þannig verður
til lokað klíkuveldi þar sem
lítil endurnýjun á sér stað. Þar
sem þröng hugsun um þrönga
hagsmuni ræður gjörðum
manna. Maður þekkir mann,
skólasystkini ráða ráðum
sínum og mál eru leyst með
samtölum, utan við formlegar
leiðir.“
Taumlaus kaup stjórnvalda
Annað sem Ólína nefnir í bók
sinni er spilling sem hún telur
þrífast í kaupum stjórnvalda á
sérfræðiþjónustu og ráðgjöf.
„GRECO, samtök Evrópu-
ríkja gegn spillingu, hafa
varað við því hversu mikil og
áberandi áhersla sé á það lögð
hér á landi að einkavæða og
útvista starfsemi sem verið
hefur á vegum hins opinbera,
til dæmis með þjónustu- eða
verksamningum við einka-
rekin fyrirtæki.
Í rannsókn sem Gunnar
Helgi Kristinsson stjórnmála-
fræðingur birti árið 2006 er
bent á ört vaxandi, allt að því
taumlaus, kaup stjórnvalda á
sérfræðiþjónustu og ráðgjöf.
Matsnefnd GRECO hefur bent
á að slík þróun hafi alveg sér-
stakar afleiðingar á Íslandi
vegna smæðar þjóðarinnar
þar sem hætta sé mikil á
frændhygli og fyrirgreiðslu-
pólitík, nokkuð sem GRECO
skilgreinir sem spillingu.“
Þorsteinn Már
Það hefur vakið athygli að í
bókinni greinir Ólína frá því
að Þorsteinn Már Baldvins-
son, forstjóri Samherja, hafi
komið í veg fyrir að hún fengi
ráðningu sem forseti hug- og
félagsvísindasviðs Háskólans
á Akureyri því Ólína hafi tal-
að fyrir breytingum á kvóta-
kerfinu á meðan hún sat á
þingi. Hún segir að þetta þurfi
ekki að koma á óvart.
„Allir sem þekkja mig og
hafa fylgst með mér, til dæmis
málflutningi mínum í sjávar-
útvegsmálum undanfarin
ár, vita af framkomu stórút-
gerðarmanna í minn garð.
Það, að ég skuli núna segja frá
því sem gerðist í þessu tilviki,
kemur fólki þess vegna ekkert
mjög á óvart.“
Sterk og jákvæð viðbrögð
Ólína segir að viðbrögðin við
bók hennar hafi verið mikil.
„Þau hafa verið bæði sterk
og jákvæð. Ég finn að fjöl-
margir tengja við reynslu-
sögurnar í bókinni og ég hef
fengið svo margar til viðbótar
að ég gæti þess vegna skrifað
þrjár bækur í viðbót. Þetta
jaðrar við nýja metoo-bylgju.“
Ólína óttast heldur ekki að
með skrifum bókarinnar hafi
hún skaðað atvinnuhorfur
sínar til frambúðar.
„Ég hef nákvæmlega engar
áhyggjur af því. Ég hef nóg
að gera – sé varla út úr aug-
um fyrir skemmtilegum og
gefandi verkefnum – og ræð
mér sjálf. Það er óskastaða.
Þessa bók þurfti að skrifa.
Hún á brýnt erindi inn í sam-
félagsumræðuna, og ég gat
ekki vikist undan því lengur,
samvisku minnar vegna, að
skrifa hana. Almenningur
verður að fá vitneskju um
þessi mál og öðlast skilning
á þeim. Um leið fannst mér
gaman að leyfa blaðamann-
inum að gægjast fram við
hlið fræðimannsins sem líka
heldur þarna á penna.“
Meðvirkni á Íslandi
Í bók sinni rökstyður Ólína
ályktanir um spillingu innan
stjórnkerfisins með fjölda
reynslusagna sem og með vís-
an til rannsókna og skýrslna.
Þrátt fyrir að þessi gögn og
frásagnir hafi legið fyrir í
nokkurn tíma hafi þeim þó
lítil athygli verið veitt.
„Ég held að fólk almennt
geri sér litla grein fyrir
samhenginu. Það ríkir líka
ákveðin meðvirkni á Íslandi
í þessum málum. Það er eins
og fólk geri ráð fyrir spill-
ingunni og sé hætt að verða
hissa.
Þau sem verða fyrir barð-
inu á atvinnubanni, og eru
enn að reyna að afla sér at-
vinnu, eiga ekki gott með að
ræða vandann opinskátt. Þú
vilt ekki sjálf auglýsa að þú
sért í atvinnubanni meðan þú
ert enn að reyna að fá vinnu.
Og það er orðsporsáhætta að
leita réttar síns. Þess vegnar
skapast eins konar kúgunar-
ástand og meðvirkni sem erf-
itt er að brjótast út úr.
Ekki ósvipað því sem lengi
ríkti yfir eineltismálum og
kynferðislegri áreitni. En svo
þegar stíflan brestur, þá ger-
ist eitthvað. Allt í einu áttar
fólk sig á að málið snýst ekki
bara um „þig“ heldur átt „þú“
samleið með fjöldamörgum
öðrum í sömu stöðu. Vandinn
er miðlægur – kerfislægur.“
Með spegilinn á lofti
Ólína segir að bæði almenn-
ingur og fjölmiðlar geti tekið
þátt í að uppræta þennan
vanda.
„Með opinni umræðu og
raunverulegu aðhaldi við
stjórnvöld. Almenningur þarf
að átta sig á því hvernig kaup-
in ganga á eyrinni, og beita
kosningarétti sínum til þess
að veita stjórnvöldum aðhald.
Forsenda þess eru fjölmiðlar,
þeir verða að halda vöku
sinni og afhjúpa spillinguna
hvenær sem færi gefst. Rit-
stjórnarlegt sjálfstæði fjöl-
miðla ásamt öflugu og frjálsu
fræðasamfélagi er lykillinn að
upplýstri umræðu, og um leið
eitt mikilvægasta aðhaldið
sem hægt er að veita ráðandi
öflum.“
Það er því sameiginlegt
verkefni samfélagsins að láta
þessi mál sig varða. Eða eins
og Ólína bendir á í niðurlagi
bókar sinnar þá megum við
ekki haga okkur líkt og hún
Magga í bragga sem óvirk
og vondauf horfði á skugga-
baldur skunda hjá. Okkur sé
nefnilega önnur leið fær. „Að
standa á móti með spegilinn á
lofti og sýna skuggaböldrum
heimsins sína eigin mynd.“ n